Εν Άνδρω

Του Διαμαντή Μπασαντή

Το οροπέδιο της Ζαγοράς ορθώνεται πάνω από 150 μέτρα από την θάλασσα - γενική θέα... (φωτ. Εν Άνδρω)

Ήταν Παρασκευή πρωινό. Αρχές Νοεμβρίου. Καιρός φθινοπωρινός. Το ραντεβού ήταν με την καθηγήτρια Μάργκαρετ Μίλερ, εκ των επικεφαλής της αυστραλιανής αποστολής στην Άνδρο. Στόχος να γνωρίσουμε την αρχαία Ζαγορά, έναν από τους πιο σημαντικούς αρχαίους οικισμούς της γεωμετρικής περιόδου της Άνδρου και της Ελλάδος.

Πάρέα με τον μικρό Οδυσσέα περπατήσαμε 40 λεπτά μέχρι την είσοδο του αρχαίου οικισμού. Ο μκρός έβλεπε το όλο γεγονός σαν μια εξερεύνηση στο άγνωστο αναλαμβάνοντας μάλιστα την πρωτοπορία στο πέτρινο μονοπάτι.

Στην είσοδο του οικισμού μάς περίμενε η ενθουσιώδης κ. Μίλερ. Τα ελληνικά της καλά. Όμως της ήταν πιο εύκολο να μας περιγράψει τον οικισμό στα αγγλικά. Κάπου εκεί έχασε νομίζω το ενδιαφέρον του για την αρχαιότητα ο Οδυσσέας μιας και τα αγγλικά του δεν τον βοηθούσαν. Δεν έχασε όμως την εξερευνητική του διάθεση και τον ψάχναμε συχνά πίσω από τείχη, θάμνους, λοφίσκους.

Το οροπέδιο της Ζαγοράς ορθώνεται πάνω από 150 μέτρα από την θάλασσα - γενική θέα...

Όπως μας εξήγησε η ξεναγός μας η αυστραλιανή αποστολή ξεκίνησε στα χνάρια των πρώτων ελλήνων αρχαιολόγων που στη δεκαετία του 1960 άρχισαν τις ανασκαφές. Το μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον του οικισμού, σε συνδυασμό και με το ειδικό ενδιαφέρον κάποιων αρχαιολόγων της αποστολής με ελληνικές ρίζες, έκανε την Ζαγορά κέντρο της αρχαιολογικής αναφοράς τους. Αυτό σε συνδυασμό με την αδυναμία του ελληνικού κράτους να χρηματοδοτήσει νέες έρευνες άφησε τους επίμονους και εργατικούς αυστραλούς και ελληνο-αυστραλούς επιστήμονες από το Σίδνεϋ να συνεχίζουν εδώ και χρόνια μόνοι τους το σπουδαίο έργο που ανέλαβαν.

Η αρχαία Ζαγορά, μας είπε η καθηγήτρια Μίλερ «είναι ο πιο σημαντικός της γεωμετρικής περιόδου (900-700 π.Χ.) στην Ελλάδα! Και μάλιστα ανάμεσα στους ελάχιστους διασωζόμενους της Μεσογείου». Λόγω της πυκνότητας των κτισμάτων που βρέθηκαν o πληθυσμός του οικισμού υπολογίζεται μεταξύ 5000-10000 κατοίκους! Αυτή η απόκλιση έχει να κάνει με το πόσοι κατοικούσαν σε κάθε σπίτι του οικισμού. Μια λεπτομέρεια που δεν είναι γνωστή γι’ αυτό και υπάρχει τόσο μεγάλη απόκλιση.

Ο οικισμός άκμασε για 200 περίπου χρόνια πριν εγκαταλειφθεί ξαφνικά μέσα σε μικρό σχετικά διάστημα. Ο λόγος της εγκατάλειψης του δεν είναι γνωστός. Εικασίες υπάρχουν. Μερικές εξ αυτών λένε πως οι πηγές που τροφοδοτούσαν με νερό στέρεψαν μετά από κάποιο σεισμό. Άλλες λένε πως υπήρξε κάποιο πρόβλημα με την οικονομία που στηριζόταν σε εξορύξεις. 

Ένα απόκρυφο και απάνεμο λιμανάκι κάτω από την Ζαγορά. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν
πως ήταν το ένα από τα δύο που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι...

Η πλήρης εγκατάλειψη του αναδείχθηκε σε μέγα αρχαιολογικό κέρδος, καθώς σταμάτησε κάθε δραστηριότητα στο μικρό οροπέδιο για 2.700 χρόνια περίπου. Κάτι πολύ σπάνιο μιας και όλοι οι οικισμοί, στα περισσότερα μέρη, συνέχισαν να κατοικούνται και να ανοικοδομούνται επί εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια. Γεγονός που τα οδήγησε στην αδιάκοπη ανακατασκευή τους και φυσικά στην απώλεια της αρχαίας δομής τους, στην καταστροφή των παλαιών κτισμάτων από την ανοικοδόμηση άλλων πάνω τους.

Αντιθέτως με όλα τα άλλα μέρη η Ζαγορά δεν ξαναχτίστηκε ποτέ. Έτσι παρά την φθορά του χρόνου η δομή της αρχαίας πόλης παρέμεινε κάτω από το χώμα που την σκέπασε όπως την άφησε ο τελευταίος κάτοικος που έφυγε. Αυτό είναι κάτι πολύ σπάνιο. Από αυτή την άποψη θα μπορούσε κανείς, μας συνόψισε η καθηγήτρια Μίλερ, πως εδώ έχουμε μια πόλη που θυμίζει την Πομπηία, η οποία χάθηκε κάτω από την λάβα για να ξαναβρεθεί όπως ήταν δεκάδες αιώνες αργότερα όπως ήταν την στιγμή της καταστροφής της. Τηρουμένων, λοιπόν, των αναλογιών και των εποχών η γεωμετρική Ζαγορά για τους αρχαιολόγους (και τη γνώση μας για τους αρχαίους οικισμούς και την καθημερινότητα τους) αποτελεί ένα είδος Πομπηίας 1000 περίπου χρόνια πριν την πραγματική Πομπηία!

Η καθηγήτρια Margaret Milller που μας υποδέχτηκε και με ενθουσιασμό
μας ξενάγησε επί 2ώρο στον χώρο. Εδώ μας περιγράφει την είσοδο του αρχαίου οικισμού

Με την ακούραστη κ. Μίλερ επισκεφτήκαμε τις ανασκαφές σε τρία διαφορετικά μέρη του οροπεδίου. Σε αρκετές περιπτώσεις οι φετινές ανασκαφές προχώρησαν πέρα από εκεί που είχαν φτάσει οι προηγούμενες αυστραλιανές αποστολές.

Την αποστολή αποτελούσαν 40-50 φοιτητές και καθηγητές που εργάζονταν από πολύ νωρίς το πρωί μέχρι το μεσημέρι σκάβοντας με προσοχή και ξεθάβοντας κτίρια, κατασκευές, τοίχους και τείχη. Επισκεφτήκαμε όλα τα σημεία που ανασκάπτονταν. Πήραμε φωτογραφίες από παντού αλλά με την δέσμευση πως δεν θα δημοσιεύσουμε παρά αυτές που θα ενέκρινε η καθηγήτρια Μίλερ. Κάτι που έγινε σεβαστό μιας και οι φωτογραφίες αποτελούν μέρος των δημοσιεύσεων που θα ακολουθήσουν την αποστολή το επόμενο διάστημα. Έτσι περιοριστήκαμε στην δημοσίευση γενικών φωτογραφιών και από τον ναό που έχει ήδη δημοσιευτεί στην επιστημονική κοινότητα.

Αν κάτι πρέπει να επισημάνουμε από αυτή την πρώτη μας επίσκεψη σε ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά πάρκα του νησιού μας είναι πως είναι καιρός να κάνουμε κάτι και να το αξιοποιήσουμε. Και ως πρώτη κίνηση καλό θα ήταν να το γνωρίσουμε και να μάθουμε γι’ αυτό και την σπουδαιότητα του. Ίσως με την διεθνή παρουσία στο νησί μπορεσουν μερικοί - ανεπίδεκτοι μαθήσεως - να υποψιαστούν την διεθνή αρχαιολογική αξία του οικισμού, που, μαζί με τον Στρόφιλα, μπορεί μια μέρα να αποτελέσουν την πρώτη γραμμή διεθνούς προβολής της Άνδρου.