Η πλατεία του Αφανή Ναύτη και τα Εμπειρικαίικα της Ρίβας

Του Διαμαντή Μπασαντή

Γκραβούρα Κάστρου του de Tournefort - 1717 (φωτ. Εν Άνδρω). 

 Μια φορά κι έναν καιρό, τότε που η Χώρα της Άνδρου λεγόταν Κάστρο η μικρή πόλη ήταν χτισμένη και οχυρωμένη στην μικρή χερσόνησο που καταλήγει σε ένα πρώτο νησάκι άδειο από κτίσμετα και σε ένα δεύτερο νησάκι που λεγόταν Μέσα Κάστρο. Στο ενδιάμεσο νησάκι ξεκίνησε το 1817 να χτίζεται η συνοικία της Ρίβας που σήμερα καταλήγει στην πλατεία σύμβολο της Άνδρου: την πλατεία του Αφανή Ναύτη. Η Χώρα/Κάστρο τέλειωνε εκεί που είναι σήμερα η οικία Ράλια και περιβαλλόταν από ένα τείχος για να προστατεύεται από την πειρατεία. Όλα αυτά μας τα αφηγείται η γκραβούρα του Γάλλου περιηγητή J.P. de Tournefort που απεικόνισε σε αυτή το 1717 το Κάστρο της Άνδρου και το Μέσα Κάστρο με τους δύο κόλπους του από μια θέση κάπου στο Υψηλού.

 

Ο θυρεός της οικίας Ν. Εμπειρίκου - 1817 (φωτ. Εν Άνδρω).

Επί 100 χρόνια, μέχρι το 1817, δεν υπήρχαν σπίτια έξω από το τείχος. Το πρώτο σπίτι που χτίστικε έξω από το τείχος στην ενδιάμεση νησίδα μεταξύ Κάστρου και Μέσα Κάστρου, "κατηφορίζοντας" προς το Μέσα Κάστρο ήταν του Νικόλαου Εμπειρίκου που είχε ήδη σχέση με τη ναυτιλία της εποχής του.  Όπως φαίνεται από το μαρμάρινη πλάκα που έθεσε πάνω από την πόρτα του σπιτιού του υπάρχει ένα οικόδησημο - δικέφαλος αετός - και γύρω του η ημερομήνια εναπόθεσης της πλάκας, 24 Μαρτίου 1817, και ένα καϊκι δηλωτικό της ενασχόλησης του με τη ναυτιλία. 

Το πορτρέτο του Νικολού Εμπειρίκου του Λεονάρδου (φωτ. Εν Άνδρω).

Στα ιστορικά κειμήλια που άφησε στους απογόνους του ο Νικολός Εμπειρίκος εκτός από το σπίτι και την μαρμάρινη πλάκα της εξώπορτας ήταν και το πορτραίτο του. Σε αυτό εικονίζεται  με ρούχα της εποχής και με κόκκινο φέσι. Ας μην ξεχνάμε πως ακόμα το νησί και η Ελλάδα ήταν υπό την κυριαρχία των Τούρκων. 

Η οικία Ν. Λ. Εμπειρίκου όπως είναι σήμερα μετά από αρκετές μετασκευές που υπέστη. Κυριώτερη το 1889 όταν προστέθηκε η εξωτερική θύρα και έκλεισε την σκάλα που μέχρι τότε ξεκίναγε από τον δρόμο (φωτ. Εν Άνδρω). 

Μετά την απελευθέρωση η πόλη της Άνδρου επεκτείνεται. Και ξεκινάει και η ανοικοδόμηση της Ρίβας. Ιδίως από τον κλάδο των Εμπειρίκων που είναι στην περιοχή. Όλοι αυτοί αγοράζουν και κτίζουν "προχωρόντας" οικιστικά την πόλη προς το Μέσα Κάστρο. Κάτι που φαίνεται στο Tower Album μπου περιέχει τους πίνακες του Άγγλου στρατιωτικού για την Άνδρο και αν΄μεσα τους έχει απεικονίσει την Χώρα της Άνδρου, πλέον, όπως ήταν το 1841.

Η Χώρα πλέον όπως απεικονίστηκε από το Άγγλο στρατιωτικό Tower το 1841. Λεπτομέρεια του πίνακα. Διακρίνεται το μικρό γκρέμνο που διαχώριζε την Ρίβα από τον κυρίως κορμό της πόλης της Χώρας. Πάνω στο χώρο της Ρίβας πλέον έχουν αρχίσει να χτίζονται και άλλα σπίτια. Παρατηρούμε πως το Μέσα Κάστρο παρά την μεγάλη εγκατάλειψη του εξακολουθεί να σώζεται ακόμα (επεξεργασία φωτ. Εν Άνδρω). 

Και φτάνουμε στο 1889. Ο Ματθαίος Εμπειρίκος, γιός του Νικολού, διαμορφώνει οριστικά την σκάλα προσπέτωντας και την εξώθυρα που υπάρχει μέχρι σήμερα στο αρχοντικό του πατέρα του Νικόλαου Λεονάρδου Εμπειρίκου. (φωτ. Εν Άνδρω).

Όπως συνηθιζόταν τότε προσθέτει σε εντοιχισμένη μαρμάρινη σκαλιστή πλάκα τα αρχικά του και την χρονολογία της μετασκευής. Γράφει: Μ Ν Ε (Ματθαίος Νικολάου Εμπειρίκος) 1889 και γύρω διακοσμητικά σχήματα (σταυρός και λουλουδοπέταλα) (φωτ. Εν Άνδρω).

Ο Ματθαίος Ν. Εμπειρίκος που συνέχισε τη ναυτιλιακή δράση του πατέρα του και έκανε και την μετασκευή του σπιτιού το 1889 (φωτ. Εν Άνδρω).

Επόμενη χρονολογία η παραπάνω φωτογραφία. Είναι της δεκαετίας του 1930. Απεικονίζει τα Εμπειρικαίικα των Εμπειρίκων της Ρίβας, που πλέον έχουν εξαπλωθεί φτάνοντας μέχρι την άκρη της Ρίβας λίγο πριον το παλιό πέτρινο γεφυράκι που ένωνε με το Μέσα Κάστρο. Πλέον βλέπουμε πως το Μέσα Κάστρο έχει καταπέσει και πιθανόν οι πέτρες του να έχουν επαναχρησιμοποιηθεί σε άλλα κτίσματα στην πόλη. Τα αρχοντικά των Εμπειρίκων της Πλακούρας διακρίνονται για την αρχιτεκτινική τους. Μέσα τους είχαν και πράγματα μεγάλης αξίας, όπως πίνακες, έπιπλα κλπ. (αρχείο Φωτο Άνδρος - επεξεργασία φωτογραφίας Εν Άνδρω). 

 

Πλάκα που τοποθέτησε απόγονος των Εμπειρίκων της Ρίβας. Ο καπετάν Μαθιός Στυλιανίδης (στην ιδιοκτησία ως προικώο το αρχοντικό του Ν.Λ.Εμπειρίκου)  προέτρεψε τον εφοπλιστή Νλικο Ράλια (απόγονο των Εμπειρίκων) και τοποθέτησε στη δεκαετία του 1980 την παραπάνω αναμνηστική πλάκα καλύπτοντας το ιστορικό κενό που υπήρχε μέχρι τότε. Και αυτό γιατί στην πλατεία αναγραφόταν μόνο ο δωρητής για την ανακαίνιση του χώρου σε πλατεία Ν. Ι. Γουλανδρής και δεν υπήρχε η ιστορική καταστροφή που επέφεραν στον πολιτισμό του νησιού οι κατακτητές Γερμανοί. (φωτ. Εν Άνδρω).

Το σεμνό μνημείο των χαμένων ανδριωτών ναυτικών του Πρώτου και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην πλατεία του Αφανή Ναύτη (φωτ. Εν Άνδρω).

Toν Σεπτέμβριο του 1943 μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας οι Ιταλοί της Άνδρου δεν παραδόθηκαν. Οι Γερμανοί έστειλαν καϊκια με στρατό και κανονιοβόλησαν την πόλη καταστρεφοντας στις 23 Σεπτεμβρίου 1943 τα αρχοντικά των Εμπειρίκων της Πλακούρας και τα αρχοντικά της Ρίβας μαζί και τον περίφημο αρχιτεκτονικά φάρο Τουρλίτη της Χώρας. Μετά την καταστροφή των αρχοντικών τους το μεγαλύτερο μέρος των δύο αυτών κλάδων των Εμπειρικαίων δεν επανήλθαν στο νησί. Μαζί με τα σπίτια χάθηκαν κινητά αντικείμενα μεγάλης αξίας (πίνακες, έπιπλα κλπ), όπως έχει γράψει αναλυτικά στο Εν Άνδρω ο Δημήτρης Σταυρόπουλος, σε παλαιότερα ιστορικά ρεπορτάζ.

Η αναμνηστική πλάκα που τέθηκε επί δημαρχίας Μ.Σ.Πολέμη το 1958 όταν ανακαινίστηκε ο χώρος που ήταν τα κατεστραμένα Εμπειρικαίικα της Ρίβας  και με την χορηγία του Ν.Ι.Γουλανδρή και την εποπτεία του ανδριώτη αρχιτέκτονα Α. Κριεζή δημιουργήθηκε η πλατεία και τοποθετήθηκε το άγαλμα του Αφανή Ναύτη έργο του μεγάλου γλύπτη της γενιάς του '30 Μιχάλη Τόμπρου (φωτ. Εν Άνδρω).

Η πλατεία επισήμως ονομάσθηκε "Νικολαόυ Ιωάννου Γουλανδρή" από το όνομα του χορηγού της. Όμως το όνομα χάθηκε στο διάβα του χρόνου όπως έσβησε σιγά-σιγά στην πλάκα που αναγράφηκε. Ο εμβληματικός Αφανής Ναύτης του Μιχάλη Τόμπρου κυριάρχησε και έδωσε αυτός το όνομκα στην πλατεία που σήμερα όλοι την αποκαλούν πλατεία του Αφανή Ναύτη... Φωτ. Εν Άνδρω). 

Τα αποκαλυπτήρια του Αφανούς Ναύτου το 1958 σε επίσημη τελετή από τον τότε βασιλιά Παύλο. (Αρχείο Φωτο Άνδρος).

Το 2000 μετά από έναν φοβερό αέρα η Άνδρος ξημέρωσε χωρίς το Αφανή Ναύτη! Το χάλκινο άγαλμα του Μιχάλη Τόμπρου είχε πέσει από το βάθρο του και είχε σπάσει! Το σύμβολο της ναυτικής Άνδρου δεν υπήρχε. Η πλατεία ήταν άδεια. Μετά από επισταμένη έρευνα βρέθηκαν κάποια σχέδια του Τόμπρου και το άγαλμα αποκατεστάθηκε πλήρως από την τότε δημοτική αρχή. Ο Αφανής Ναύτης μπήκε πάλι στη θέση του. και η πλατεία αποκατέστησε πάλι το σπουδαίο καλλιτεχνικό και ναυτικό σύμβολο της.(φωτογραφικό τρικ του Εν Άνδρω σε νεώτερη φωτογραφία πως θα ήταν η πλατεία χωρίς τον Νάυτη)...

Η Ρίβα και η Πλατεία του Αφανή Ναύτη όπως είναι σήμερα (φωτ. Εν Άνδρω.) 

Το αρχοντικό του Ν.Λ.Εμπειρίκου, ιδιοκτησίας του νεαρού Μ.Λ.Στυλιανίδη, όπως είναι σήμερα στην γειτονιά της Ρίβας. Είναι πλέον το μόνο διασωζώμενο Εμπειρικαίικο στη Ρίβα. Και μην ξεχνάμε πως υπήρξε το πρώτο σπίτι που κτίστηκε εκτός των τειχών της παλιάς πολής το 1817 (φωτ. Εν Άνδρω).

Η πλατεία και η Ρίβα όπως είναι σήμερα (φωτ. Εν Άνδρω)

Λεπτομέρεια από το μνημείο των χαμένων ανδριωτών ναυτικών του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (φωτ. Εν Άνδρω).

ΥΓ. Η σημερινή δημοσίευση αφιερώνεται, παραμονές της 28ης Οκτωβρίου 2016, στους ναυτικούς της Άνδρου που χάθηκαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και στην μνημή του ναυτικού πατέρα μου που επί 16 μήνες μέσα στον πόλεμο όργωσε με ένα φορτηγό τον Βόρειο Ατλαντικό, ενώ τα γερμανικα υποβρύχια βούλιαζαν γύρω του τα πλοία των νηοπομπών. Κάποιοι πλήρωσαν τους Γκαίμπελς με τη ζωή τους ή τους αντιμετώπισαν με απίστευτη γεναιότητα. Ας τους θυμούνται καμιά φορά οι σημερινοί ανδριώτες...