Τα έθιμα των Χριστουγέννων: το δέντρο, η φάτνη και η ανάμνηση από το ανδριώτικο καραβάκι...
Της Δανάης Α. Μπασαντή
Το παλιό καραβάκι που στόλιζαν παλαιότερα στην Άνδρο χάνεται σιγά-σιγά. Σε λίγα σπίτια πια έχει απομείνει (φωτογραφία στα Λειβάδια - Εν Άνδω).
Μέρες που έρχινται όλοι στολίζουν δέντρα και παντού βλέπουμε φάτνες. Είναι τα κλασικά σύμβολα των Χριστουγέννων. Στην Άνδρο το παραδοσιακό καραβάκι σιγά-σιγά έμεινε κι αυτό στην άκρη. Υπάρχει βέβαια σε αρκετά σπίτια, όμως το "δέντρο" κυριάρχησε. Όλοι εφέτος άναψαν τα λαμπιόνια των δέντρων τους: η Χώρα, το Κόρθι, το Μπατσί, το Γαύριο, ο Πιτροφός κλπ. Και σε μερικά σημεία στόλισαν και φάτνες.
Το Εν Άνδρω είχε κάνει σε προηγούμενα χρόνια ένα αφιέρωμα στην καταγωγή και στην ιστορία των χριστουγενιάτικων εθίμων της Δανάης Α. Μπασαντή. Με την ευκαιρία των ημερών μιας και πολλοί ήταν αυτοί που γύρναγαν προς τα πίσω να το διαβάσουν σκεφτείκαμε να το "επικαιροποιήσουμε" και να το ξαναδημοσιέύσουμε μέχρι το site (που κι αυτό επικαιροποιείται αυτές τις μέρες όπως βλέπετε) να μπει σε μια τάξη.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο
Χριστουγεννιάτικο δέντρο από το Βερολίνο μπροστά στη Πύλη του Βρανδεμβούργου (φωτ. On Line Mail).
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο που στολίζουν κάθε Χριστούγεννα σε όλο τον κόσμο είναι ένα έθιμο που κατάγεται από τη Γερμανία. Πολύ πριν την έλευση του Χριστιανισμού τα φυτά που διατηρούσαν το πράσινο χρώμα τους και τα φύλλα τους το χειμώνα είχαν ιδιαίτερη σημασία για τους ανθρώπους.
Όπως σήμερα στολίζουμε κατά την εορταστική περίοδο έλατα, οι αρχαίοι λαοί κρεμούσαν αειθαλή κλαδιά πάνω από τα παράθυρα και τις πόρτες των σπιτιών τους. Με αυτό το τρόπου πίστευαν ότι κρατούν μακριά τους τα κακά πνεύματα, τις ασθένειες και τη μαγεία.
Το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου ξεκίνησε στη Γερμανία του 16ου αιώνα. Μερικοί χριστιανοί έφτιαχναν ξύλινες πυραμίδες και τις διακοσμούσαν με κλαδιά αειθαλών δέντρων. Για να στολίσουν τα δέντρα τους κρεμούσαν βρώσιμα αγαθά όπως μήλα ή κουκουνάρια. Το μήλο μάλιστα συμβόλιζε το φρούτο του παραδείσου.
Λέγεται ότι ο πρωτεργάτης της θρησκευτικής μεταρρυθμίσεις, Μαρτίνος Λούθηρος, ήταν αυτός που αρχικά έβαλε αναμμένα κεριά σε ένα δέντρο τα Χριστούγεννα. Καθώς περπατούσε προς το σπίτι του, μια χειμωνιάτικη νύχτα, διέκρινε τη λάμψη των αστεριών πίσω από τις κορυφές των αείφυλλων δέντρων. Το θέαμα του προκάλεσε δέος. Για να αναπαραστήσει αυτή τη συγκινητική σκηνή στην οικογένεια του τοποθέτησε αναμμένα κεριά στα κλαδιά ενός δέντρου στο σπίτι του.
Το δέντρο από και κάτω η φάτνη στο Καπιτώλιο της Ρώμης (φωτ. Δανάη Μπασαντή)
Μέχρι το 19ο αιώνα το χριστουγεννιάτικο δέντρο είχε καθιερωθεί ευρέως στη Γερμανική παράδοση και οι γερμανοί μετανάστες που έφτασαν στην Αμερική μετέφεραν το έθιμο στις καινούργιες παρτίδες τους.
Το 1841 η βασίλισσα της Αγγλίας Βικτωρία ενθάρρυνε το γερμανό σύζυγο της Άλμπερτ να στολίσει στο παλάτι ένα δέντρο όπως έκανε όταν ήταν μικρός. Αυτό το δέντρο στολίστηκε με παιχνίδια, καραμέλες και αγγελάκια. Το 1848 η εικόνα της βασιλικής οικογένειας γύρω από ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο στο κάστρο τους στο Windsor έγινε εξώφυλλο γνωστού περιοδικού.
Οι πιο πλούσιες οικογένειες της μεσαίας τάξης μιμήθηκαν αμέσως το έθιμο που κάπως έτσι ξεκίνησε να γίνεται συρμός, αρχικά στα πιο εύπορα στρώματα. Από τις αρχές του 20ου αιώνα χριστουγεννιάτικα δέντρα κοσμούν νοσοκομεία, φιλανθρωπικά παζάρια και δημόσια θεάματα. Μετά το τέλος όμως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η δημοτικότητα των δέντρων μειώθηκε εξαιτίας του αντι-γερμανικού αισθήματος που κυριαρχούσε. Αλλά αυτό δεν κράτησε πολύ, αφού στα μέσα της δεκαετίας του 1920 η χρήση του χριστουγεννιάτικου δέντρου εξαπλώθηκε σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.
Χριστουγεννιάτικο δέντρο στην πόλη Augsburg της Γερμανίας (φωτ. Μ, Μπασαντή).
Χάρη στον ηλεκτρισμό, στις αρχές του 20ου αιώνα, λαμπιόνια μπήκαν στα χριστουγεννιάτικα δέντρα φωτίζοντάς τα πρωί και βράδυ. Πλέον τα δέντρα έλαμπαν στις πλατείες των μεγαλουπόλεων.
Στη Ρωσία το χριστουγεννιάτικο δέντρο απαγορεύτηκε μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, αλλά στη συνέχεια επανήλθε, ως σύμβολο του νέου έτους. Το δέντρο αυτό οι Ρώσοι διακοσμούσαν με αεροπλανάκια, ποδήλατα, διαστημικούς πυραύλους, κοσμοναύτες, και χαρακτήρες των ρωσικών παραμυθιών. Αυτή η παράδοση συνεχίστηκε και μετά την πτώση της ΕΣΣΔ.
Στην Ελλάδα το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου έφερε αρχικά η βασιλική οικογένεια του νεαρού Όθωνα. Το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο στολίστηκε στα βασιλικά ανάκτορα του Ναυπλίου το 1833. Την επόμενη χρονιά η Αθήνα ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα της Ελλάδας. Στις 10 Δεκεμβρίου 1834 η βασιλική οικογένεια μετακόμισε στην νέα πρωτεύουσα και γιόρτασε τα Χριστούγεννα στολίζοντας ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο. Τότε οι κάτοικοι έκαναν ουρές για να το θαυμάσουν μπροστά από το παλάτι.
Η φάτνη
Η φάτνη και το δέντρο στην Πλατεία του Αγίου Πέτρου. Ρώμη - Βατικανό (φωτ. Δανάη Μπασαντή)
Η φάτνη είναι ένα έθιμο της καθολικής εκκλησίας και κατάγεται από την Ιταλία. Οι ρίζες αυτού του εθίμου φτάνουν ως το μεσαίωνα. Τότε η πλειοψηφία των ανθρώπων ήταν αγράμματοι και αδυνατούσαν να καταλάβουν το Ευαγγέλιο. Έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη μιας απλής αναπαράστασης της ιστορίας της γέννησης του Χριστού για τον απλό λαό. Με την ανάπτυξη της γλυπτικής το 13ο αιώνα συναντάμε στις εκκλησίες ξύλινα ανάγλυφα πολύπτυχα που εξιστορούν τα Χριστούγεννα.
Η πρώτη φάτνη στήθηκε στη πόλη Greccio της Ιταλίας από τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης το 1223. Σε μια σπηλιά ο Άγιος Φραγκίσκος έβαλε πάχνη και δύο ζωντανά ζώα, ένα βόδι και ένα γαϊδούρι. Έπειτα προσκάλεσε τους κατοίκους της περιοχής για να δουν την παράσταση της γέννησης του Χριστού. Παρόμοιες αναπαραστάσεις έγιναν εξαιρετικά δημοφιλής αλλά με τα χρόνια οι άνθρωποι και τα ζώα αντικαταστήθηκαν από ολόγλυφες φιγούρες.
Η φάτνη του Καπιτωλίου της Ρώμης. Οι φιγούρες και το σκηνικό (φωτ. Δανάη Μπασαντή).
Στη φάτνη παρουσιάζεται η αγία οικογένεια με το νεογέννητο βρέφος και δίπλα τους εμφανίζονται συχνά οι μάγοι, οι βοσκοί, άγγελοι και κάποια ζώα. Οι φιγούρες συνήθως είναι χειροποίητες με λεπτομερή χαρακτηριστικά και ενδύματα. Στην κορυφή της στέγης πάνω από τη φάτνη υπάρχει ένα αστέρι.
Λεπτομέρεια από την φάτνη στο εσωτερικό του Αγίου Πέτρου (φωτ. Δανάη Μπασαντή).
Η πόλη που φημίζεται για τα εργαστήρια κατασκευής φάτνης είναι η Νάπολη. Αυτό οφείλεται στο βασιλιά Κάρολο Γ΄, γιό του καθολικού βασιλιά Φίλιππου Ε’ της Ισπανίας. Ο Κάρολος, στο πρώτο μισό του 18ο αιώνα, ξόδεψε άφθονα χρήματα και χρόνο για να κατασκευάσει μια βασιλική φάτνη. Το έργο ανέθεσε στους κορυφαίους τεχνίτες της Νάπολης που δούλευαν στα βασιλικά εργαστήρια κατασκευής πορσελάνης capodimonte.
Οι πλούσιες οικογένειες της πόλης μιμήθηκαν το βασιλιά τους και προσπάθησαν να το συναγωνιστούν κατασκευάζοντας εντυπωσιακές φάτνες. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν η Νάπολη έγινε το σπουδαιότερο κέντρο κατασκευής φάτνης στην Ευρώπη. Η κατασκευή φάτνης είχε γίνει πλέον λαϊκή παράδοση.
Φάτνη στη Νάπολη
Στην Ελλάδα η φάτνη ήρθε από την Ιταλία. Στην χώρα μας την περίοδο των Χριστουγέννων μπορεί να συναντήσει κανείς φάτνες σε μερικές κεντρικές πλατείες. Όμως οι περισσότερες είναι μικρές και κακότεχνες σε σχέση με τις φάτνες που φτιάχνονται στην Ιταλία τις μέρες των γιορτών και θεωρούνται καλλιτεχνικά αριστουργήματα. Αν κάποιος βρεθεί αυτές τις μέρες στη Ρώμη θα συναντήσει σε κάθε γωνιά της πόλης φάτνες! Σε πλατείες, σε εμπορικά κέντρα και σε εκκλησίες.
Πηγές:
http://www.history.com/topics/christmas/history-of-christmas-trees
Η ιστορία της φάτνης του Τάσου Ναούμη, στην ιστοσελίδα http://www.isth.gr/
