Εν Άνδρω

Του ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΜΠΑΣΑΝΤΗ

Φρουσαίοι: πεζοπορικό μονοπάτι 14. Μια διαδρομή γύρω στα 5 χιλιόμετρα. Μια διαδρομή για πεζοπόρους φυσιολάτρες και ρομαντικούς ενός χαμένου προ παρελθόντος. Έτσι παρουσιάζεται στους οδηγούς. Αλλά αν το διατρέξεις διαπιστώνεις πως είναι και μια διαδρομή για στοχαστικούς πεζοπόρους και περιπατητές της ιστορίας των ανθρώπων. Μιας ιστορίας που πήρε κι άφησε πολλές μορφές και σχήματα στη διάρκεια των αιώνων και των εποχών. Καθένας ανακαλύπτει κάποιο κομμάτι αυτής της ιστορίας. Εξαρτάται από το τι αναζητά, αλλά και το τι φορτίο γνώσεων και εμπειριών έχει. Εξαρτάται από το τι θέλει και το τι ψάχνει να βρει καθένας που το περπατά... 

Περπατάμε το μονοπάτι βλέποντας την δύσκολη ζωή μιας άλλης εποχής αναλογιζόμενοι πως από την αγιοποίηση μέχρι την αξιοποίηση του παρελθόντος οι αποστάσεις είναι μεγάλες και περίπλοκες. Το ίδιο μεγάλες και περίπλοκες είναι οι αποστάσεις από την ποίηση μέχρι την οίηση. Στην κατανόηση των "αποστάσεων" και των διαφορών τους ρόλο παίζουν οι γνώσεις, οι εμπειρίες, αλλά και η ικανότητα "συνομιλίας" καθενός μας με το παρελθόν όπως αυτό έχει αποτυπωθεί και όπως το "διαβάζουμε" στο τοπίο... 

 

Στους Φρουσαίους το κυρίως αποτύπωμα της ιστορίας τους είναι οι μύλοι και τα ερείπια σπιτιών των μυλωνάδων. Κάποτε αυτά συγκροτούσαν τον πυρήνα της ζωής των ανθρώπων. Το 2013 ανοίχτηκε ένα μονοπάτι για να διασχίσουν οι περιπατητές την δασωμένη ρεματιά με τους ερειπωμένους νερόμυλους της Βόρειας Άνδρου. Ο άνθρωπος που χάραξε το μονοπάτι 14 και το συντηρεί μέχρι σήμερα είναι ο καθηγητής Γιάννης Τριδήμας από τις Μερμηγκιές. Από τους τελευταίους που έχουν παιδικές μνήμες από αυτό το μονοπάτι και τους μύλους. Διασχίσαμε μαζί τη ρεματιά κι ακούσαμε μερικές ιστορίες για το χωριό των μυλωνάδων, που έφτασε μέχρι λίγο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Στο πρώτο ερώτημα "ποια είδη άγριας ζωής υπάρχουν στη ρεματιά" χαμογελώντας έδειξε τα "πιο άγρια από όλα": τα κατσίκια, που μας κοιτάγανε με περιέργεια από ψηλά. Και συμπλήρωσε πως η άγρια ζωή της περιοχής είναι ότι και σε όλη την Άνδρο (κουνάβια κλπ). Με την προσθήκη των χελιών που υπήρχαν στη ρεματιά παλαιότερα...

Στο εγκαταλειμμένο χωριό υπάρχουν στη διαδρομή του μονοπατιού 12 νερομύλοι και σπίτια μυλωνάδων. Όλοι συνδέονταν κάποτε με ένα σύστημα αλυσιδωτής υδροδότησης. Οι πετρόχτιστες νεροσυρμές έπαιρναν το νερό από τον πρώτο μύλο και το περνάνε στον επόμενο και σταδιακά μέχρι τον τελευταίο σε μια καθοδική πορεία 180 μέτρων. Συνολικά υπάρχουν καμιά 15αριά νερομύλοι. Το μονοπάτι 14 συναντά 12. Μερικοί από αυτούς είναι δεξιά κι άλλοι αριστερά κατεβαίνοντας τη ρεματιά.  

Το μονοπάτι 14

Μεγάλο μέρος του μονοπατιού αποτελούν οι νεροσυρμές όπως είπαμε. Αυτές βοήθησαν στην χάραξη του. Μπαζωμένες από τα χώματα που κύλισαν με τον καιρό. Εδώ και 60 χρόνια δεν υπάρχει πια κανένας να τις καθαρίζει. Γιατί κανένας πια δεν χρησιμοποιεί την τεχνολογία των νερόμυλων για να γίνει το στάρι αλεύρι. Η πενιχρή παραγωγή μιας τοπικής οικιακής οικονομίας έχει ξεπεραστεί οριστικά και αμετάκλητα. 

Σήμερα το αλεύρι έρχεται από τις μεγάλες αλευροβιομηχανίες. Παράγεται από τους μεγάλους σιτοβολώνες της Ελλάδος ή του εξωτερικού. Οι μεταφορές γίνονται με νταλίκες, τρένα, πλοία. Ο κόσμος στη βιομηχανική εποχή συνέρρευσε στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα. Εγκαταλείφθηκαν οι παλιές οικοτεχνίες της άλεσης του σταριού με τους νερόμυλους. Πρώτα εγκαταλείφθηκε ο Αμόλοχος και τα χωριά της Βόρειας Άνδρου και στη συνέχεια έσβησε πριν 60-70 χρόνια το χωριό των μυλωνάδων. Μαζί του έσβησαν και τα μονοπάτια. Πάνω στα παλιά ίχνη τους περπατάμε σήμερα.

Όμως σε αρκετά μέρη το μονοπάτι "τρέχει" πάνω στις παλιές νεροσυρμές, που είναι περίτεχνα και στέρεα κατασκευασμένες σε ύψος 3-4 μέτρων από το ρέμα κι άντεξαν στον χρόνο. Κάποτε οι νεροσυρμές ήταν το μονοπάτι του νερού. Σήμερα είναι το μονοπάτι των ανθρώπων που κατηφορίζουν τη ρεματιά. Η διάνοιξη του μονοπατιού - όπως μας εξηγεί ο καθηγητής Τριδήμας - στη διάρκεια της μακράς συζήτησης καθώς κατεβαίναμε - χρησιμοποίησε πολλές από αυτές. Υπάρχουν αρκετές εκατοντάδες μέτρα που ορθώνονται πάνω στην πλαγιά σε ύψος τριών και τεσσάρων μέτρων από την κοίτη του ρέματος. Σε μερικά σημεία θέλει ιδιαίτερη προσοχή γιατί μια πτώση από αβλεψία μπορεί να έχει άσχημες συνέπειες... 

Το χωριό των νερόμυλων

Στο μονοπάτι 14 που κατηφορίζει το χαλαρά από τον δρόμο Γαυρίου-Καλυβαρίου στη διασταύρωση για Σηδόντα και φτάνει μέχρι τη διασταύρωση για Καψάλα - όπως εξηγούν οι πεζοπορικοί χάρτες - περπατά κανείς μέσα στην άγρια φύση, αλλά και σε ένα κέντρο της προβιομηχανικής εποχής της Άνδρου. Τότε που η τεχνολογία των νερόμυλων ήταν εξαιρετικά απλή και στηριζόταν στην κίνηση του νερού και στην περιστροφή των ξύλινων πτερυγίων και στην πέτρα. Μονοπάτια και νεροσυρμές τότε ήταν μέρος της ζωής τους. Σήμερα όλα αυτά είναι ωραία ερείπια που κάθε χρόνο εξαφανίζονται ολοένα και περισσότερο.

Πρώτα λοιπόν εγκαταλείφθηκαν τα γύρω χωριά από τους κατοίκους και βυθίστηκαν στη λήθη του χρόνου. Οι κάτοικοι του Αμόλοχου - που κάποτε συγκροτούσε Δήμο - έφταναν τις 600 οικογένειες. Σήμερα απαρτίζουν είναι μια μικρή κοινότητα με λίγες δεκάδες σπίτια. Κάποτε έσπερναν στις πλαγιές της περιοχής που ήταν γεμάτες αιμασιές και περιβόλια. Θέριζαν και άλεθαν το σιτάρι της χρονιάς τους στους νερόμυλους των Φρουσαίων. Στο κέντρο αυτής της διαδρομής συναντάμε ίσως το καλύτερο σημείο της. Ένα ωραίο ερείπιο παλιού σπιτιού μυλωνά και ο μύλος του. Εκεί που ενώνονται δύο ρεματιές με νερό. Η μια κατεβαίνει από δυτικά, η άλλη από νότια. Φέρνει νερό από τις πηγές του Αμόλοχου. 

Εκεί κάποτε - εξηγεί ο Γιάννης - επιχείρησαν να κατεβάσουν έναν χωματόδρομο από τον Αμόλοχο. Προφανώς κάποιοι μέσω της πρόσβασης να ήθελαν να αξιοποιήσουν κάπως την περιοχή. Τα παράτησαν. Και η περιοχή συνεχίζει χρόνο με τον χρόνο να δασώνεται. Ακόμα το ερειπωμένο κτίσμα που απεικονίζεται στις φωτογραφίες και το βίντεο συμβολίζει κάτι. Σε λίγα χρόνια ότι θα έχει απομείνει από αυτό δεν θα συμβολίζει πολλά πράγματα. Η άγρια φύση - κάτι σαν την άγρια Δύση - δεν θα αφήσει πίσω της πολλά πράγματα...

Δύο τα γεφύρια της ρεματιάς. Τα σχεδίασε Γερμανός μηχανικός στην Κατοχή. Τα χρηματοδότησε ευκατάστατος κάτοικος της περιοχής. Το πρώτο εξ αυτών συνέδεε τους μύλους της ρεματιάς - που τότε ακόμα κάποιοι λειτουργούσαν - με τον Αμόλοχο. Σήμερα δεν συνδέουν παρά με την δασωμένη πλαγιά. Η ποιότητα κατασκευής τους ήταν καλή κι άντεξαν κοντά 80 χρόνια. Απλώς άντεξαν όμως. Δεν άντεξε η χρήση τους καθώς αποκόπηκαν οι συνδέσεις τους από το παλιό κεφαλοχώρι που έσβησε...

  

Κατηφορίζουμε βλέποντας την δασωμένη πλαγιά. Η προβιομηχανική κοινωνία που δημιούργησε το χωριό των νερόμυλων έπαψε να υπάρχει. Κάθε εποχή και η οικονομία της, κάθε εποχή και η τεχνολογία της, κάθε περιοχή και η ιστορία της. Σε εμάς εναπόκειται να την καταλάβουμε καθώς την διασχίζουμε.  

Μικροί καταρράκτες και λιμνούλες 

Στη ρεματιά το νερό τρέχει ασταμάτητα χειμώνα-καλοκαίρι. Ακόμα και σε εποχές ξηρασίας, όπως εφέτος - κατεβάζουν νερό οι πηγές της περιοχής. Στα πέτρινα σημεία της κοίτης της ρεματιάς το τοπίο ανοίγει και βλέπεις να σχηματίζονται μικροί καταρράκτες, που ακολουθούνται από πέτρινες λιμνούλες. Το μονοπάτι περνά μέσα, γύρω ή δίπλα από αυτές, όπως φαίνεται και από τις εντυπωσιακές φωτογραφίες του οδοιπορικού.

Σε μερικά σημεία μικροί καταρράκτες και λιμνούλες σχηματίζουν ένα εντυπωσιακό σκηνικό. Η φύση εκεί - αν και μινιατούρα άλλων εντυπωσιακότερων τοπίων και τόπων - φτιάχνει ένα ιδιαίτερο σε γοητεία σκηνικό. Είναι η γοητεία της μικρής διάστασης στα μεγέθη των νησιών του Αιγαίου. 

Σε άλλα σημεία το μονοπάτι περνά κυριολεκτικά μέσα από το νερό. Κάποιες εποχές πρέπει κανείς ίσως να βραχεί για να περάσει. Όμως αν δεν έχουν αρχίσει οι πολλές βροχές - όπως την μέρα που το περάσαμε μπορείς να περάσεις και με την βοήθεια ενός μπαστουνιού. 

Η διαδρομή κλείνει πολύ πιο εντυπωσιακά από ότι περιμέναμε. Ένα μεγάλο άνοιγμα με πολλές πέτρινες λιμνούλες στα μεγάλα βράχια της κοίτης. Δίπλα ένα μισογκρεμισμένο κτίριο και στα 100 μέτρα τα ερείπια ενός από τους τελευταίους νερόμυλους. Είναι από τα λίγα σημεία προσβάσιμα σε περισσότερους και λιγότερο εκπαιδευμένους επισκέπτες που προσφέρεται για μαζικότερο τουρισμό.

Αντί επιλόγου

Η περιοχή έχει μια πολύ ήπια πρόσβαση μέσω ενός όμορφου γεφυριού. του δεύτερου που φτιάχτηκε κι αυτο στην Κατοχή κι ένωνε την μια όχθη της ρεματιάς με την άλλη. Το γεφύρι οδηγεί σ' ένα ευρύχωρο μονοπάτι που κάποτε ήταν δρόμος κι έκλεισε από την εγκατάλειψη. Στη συνέχεια με έναν μικρό χωματόδρομο βγαίνεις στην άσφαλτο για τον Ζόργκο. 

Όπως γράψαμε πιο πάνω η απόσταση από την αγιοποίηση μέχρι την αξιοποίηση είναι τόση όση από την φαντασίωση μέχρι την ερημοποίηση. Η αξιοποίηση στην φυσική και ιστορική αναφορά της προβιομηχανικής Άνδρου μέσω των μονοπατιών της είναι αναγκαία ως ευρύτερος πόλος αναφοράς της περιοχής και της Άνδρου. Το μονοπάτι πρέπει να διασυνδεθεί με την οικονομία και την κοινωνία της περιοχής για να γίνει βιώσιμο. Πρέπει να ενταχθεί σε μια συνολικότερη προσπάθεια - μακροχρόνια και επαγγελματική - και ίσως να συνδεθεί ως αναφορά με ένα από τα πιο ξεχωριστά ξενοδοχεία του νησιού, που - όπως φαίνεται και στην παραπάνω φωτογραφία - είναι στην κατάληξη της ρεματιάς του Ζόργκου, το Αιγαία...