Η Φάμπρικα των Στενιών
Του Νίκου Βασιλόπουλου
Ο ευρύτερος χώρος όπου κτίσθηκε το μεγαλοπρεπές κτιριακό συγκρότημα της Φάμπρικας παρουσιάζει την εξής εικόνα. Η πλησιέστατη Χώρα με το (μη εν εμπορική χρήσει σήμερα) λιμάνι έχει δύο κοιλάδες μία νότια και μία βόρεια. Αμέσως βορειότερα υπάρχει το χωριό των Στενιών με την κοιλάδα που καταλήγει ανατολικά στην αμμουδιά των Γιαλίων, αποτελώντας κατ’ ουσίαν την τρίτη κοιλάδα της Χώρας.
Και οι τρείς κοιλάδες βρισκόταν στο σύνολό τους στην κατοχή των μεγάλων φεουδαρχικών οικογενειών Καϊρη και Μπίστη, οικογενειών που κατά το πλείστον εκποίησαν την ακίνητη περιουσία τους κατά τον 19ο αιώνα. Κύριοι αγοραστές υπήρξαν οι οικογένειες των Εμπειρίκων με την δυναμικότατη εμπλοκή τους στον εφοπλιστικό τομέα, κυριολεκτική οικονομική ατμομηχανή της Άνδρου και όχι μόνον.
Η κατηφορική κοιλάδα στην οποία βρίσκονται οι οικισμοί Αποικίων, Πατουρίου και Στενιών με άφθονα νερά διέθετε ήδη αρκετούς υδρόμυλους από άγνωστο χρόνο. Toανώτερο τμήμα της κοιλάδας των Στενιών κατεχόταν από την οικογένεια Μπίστη (Μουβελά). Το κατώτερο από άλλο κλάδο της οικογενείας Μπίστη (Γαλούνη) αγοράσθηκε δε κατά το μέγα μέρος της από την οικογένεια Φαλαγγά με κεφάλαια που απέκτησε στην Αυστραλία.
Κατόπιν η οικογένεια Κωνσταντίνου Εμπειρίκου (δωρήτρια και κτήτωρ του Γηροκομείου Χώρας) επεκτεινόμενη και εκεί, αγόρασε μεγάλο τμήμα της κοιλάδας ώστε να βρίσκεται όσον πλησιέστερα προς την θάλασσα. Από κεί σκόπευε να αναπτύξει το μεγαλεπήβολο σχέδιο της εγκαταστάσεως του Μύλου, της υδρευτικής του επάρκειας αλλά και της καλλιέργειας συναφών αγροτικών ειδών στην κοιλάδα που αγόρασαν μα και στις άλλες δύο ήδη κατείχαν. Εξ άλλου στόχευαν και στην επέκταση της δραστηριότητας δηλαδή στην επεξεργασία και παραγωγή επεξεργασμένων προϊόντων από τον υδρόμυλο που θα ανέγειραν.
Ο Νίκος Βασιλόπουλος μιλά στην ημερίδα
Οι αστείρευτες πηγές των Εβρουσών θα παρείχαν το κύριο όγκο του υδάτινου όγκου. Λόγω του ότι μέρος των υδάτων ήδη από την εποχή της Λατινοκρατίας προοριζόταν και για άλλο νοτιότερο οικισμό ο Κ. Εμπειρίκος προέβη σε απαραίτητες συμφωνίες και ο ίδιος προσωπικά επιθεωρούσε συχνότατα το κατά πόσον γινόταν σεβαστή η συμφωνία της παροχής των υδάτων προς όφελός του περιπολώντας έφιππος τα επίμαχα αυτά σημεία. Τα ύδατα των Εβρουσών δεν ήταν αρκετά, για τούτο και εξασφαλιζόταν νερά και από άλλες πηγές των Στενιών και Πατουρίων. Επιπλέον όμως πραγματοποίησε μικρά βοηθητικά έργα για την υδροδότηση του υπό ανέγερση υδρόμυλου.
Οι Εμπειρίκοι είχαν ιδιαίτερη έφεση στα μεγαλεπίβολα σχέδια και τις νέες τεχνολογίες που εμφανιζόταν στην εποχή τους (σημ. ήταν αυτοί που πρώτοι πέρασαν από τα ιστιοφόρα, στα ατμόπλοια). Ο Kωνστ. Εμπειρίκος άνθρωπος με ποικίλες επιχειρηματικές ανησυχίες, πήρε την τελική απόφαση πιθανότατα μετά την άφιξη στην Άνδρο του Γάλλου μηχανικού λιμενολόγου Πασκάλ το 1874. Υπερεκτιμώντας χρονικά την εκτέλεση του έργου ο Εμπειρίκος προχώρησε στην ανέγερση του μεγάλου αυτού μύλου το 1876.
Τελικά η Χώρα απέκτησε λιμάνι το 1884. Δεν είναι γνωστό εάν λόγω της αργής εκτελέσεως του έργου έθεσε σαν στόχο την διάνοιξη διώρυγας, ενός πλωτού καναλιού δηλ. από την παραλία των Γιαλίων μέχρι τη θέση ανεγέρσεως του Μύλου θέση με πολύ μικρή είναι η αλήθεια υψομετρική διαφορά έναντι της θαλάσσης. Παρόμοια δηλαδή κανάλια με αυτά που είχε δει στην Ρουμανία όπου είχαν δοσοληψίες με τα πλοία τους και τις ναυτιλιακές εκεί εγκαταστάσεις, της ευρύτερης οικογενείας.
Η θέση της Φάμπρικας υπαγορεύθηκε από την αναγκαστική συγκέντρωση απαραίτητης ποσότητας υδάτων αλλά ίσως και από την υψομετρική της θέση σε σχέση με την θάλασσα. Ωστόσο το έργο αυτό (της διανοίξεως δηλ του καναλιού) για άγνωστη αιτία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ δυσχεραίνοντας την μεταφορά και μεταφόρτωση των προϊόντων επεξεργασίας του Μύλου, των τελευταίων αναγκαστικά διεξαγομένων με υποζύγια μέσω του λιμανιού της Χώρας.
Μέσα στα πλαίσια της όλης εγκαταστάσεως στην εγγύς περιοχή κατασκευάσθηκε από τον Εμπειρίκο και γεφύρι, νέας τεχνολογίας από μπετόν και σίδερο, το οποίο συνέδεσε οδικά για πρώτη φορά τον κυρίως οικισμό των Στενιών με την Χώρα και με την πλησιέστατη Φάμπρικα, ίσως για την πολυποίκιλη εξυπηρέτηση της τελευταίας. Για την κατασκευή του εντυπωσιακότατου πενταόροφου υδρόμυλου χρησιμοποιήθηκαν και υλικά που έφθασαν από το εξωτερικό όπως η απαραίτητη ξυλεία που ήρθε με πλοία της οικογενείας από την Ρουμανία.
Ο μύλος μετατράπηκε σε υδρατμόμυλο με τον αντίστοιχο στιβαρό εξοπλισμό. Τα δε τεμάχια της τεράστιας φτερωτής συναρμολογήθηκαν από Γάλλους τεχνικούς περί το 1880. Επιπλέον εγκαταστάθηκαν μηχανήματα επεξεργασίας των αλεύρων για παραγωγή προϊόντων όπως το σιμιγδάλι, τα μακαρόνια κ.λ.π. Έτσι ένα κτίριο που τυπικά ανήκε στην προβιομηχανική κατηγορία εντάχθηκε λειτουργικά στην ευρύτερη ομάδα των βιομηχανικών κτιρίων.
Η δραστηριότητα του υδρατμόμυλου αυτού ανέστειλε βέβαια αναγκαστικά την λειτουργία όλων των μύλων της ευρύτερης περιοχής Χώρας. Από την άλλη όμως πλευρά οι αντίστοιχοι βιομηχανικοί μύλοι της Σύρου ήταν ένα αξεπέραστο ανταγωνιστικό εμπόδιο με μοιραίες μακροπρόθεσμα για την Φάμπρικα συνέπειες.
Επειδή λοιπόν η όλη επιχείρηση ίσως παρουσίαζε τις πρώτες δυσκολίες πωλήθηκε στον συγγενή Αλέξανδρο Εμπειρίκο. Επί των ημερών του και γύρω στα 1912 εγκαταστάθηκε γεννήτρια για παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος που απετέλεσε και τον πρώτο τεχνητό φωτισμό του είδους στις Στενιές. Εικόνα σχεδόν μαγική για το απέναντι χωριό των Στενιών κατά τα βράδια του χειμώνα (σημ. Από τότε μάλλον διετέλεσε διευθυντής ο Αντώνης Πολέμης πατέρας του Δημήτρη Πολέμη διευθυντού της Ηλεκτρικής Εταιρείας Άνδρου που προηγήθηκε της ΔΕΗ στην Χώρα.)
Φαίνεται ότι ο Αλ. Εμπειρίκος είχε δανειστεί χρήματα από την Αικατερίνη Γουλανδρή (πρόγονο ορισμένων σημερινών συνιδιοκτητών) υποθηκεύοντας το ίδιο το ακίνητο. Λόγω της κακής οικονομικής εξελίξεως του όλου εγχειρήματος περί το 1938 πουλήθηκαν τα περισσότερα μηχανήματα περαιτέρω επεξεργασίας των αλεύρων σε αντίστοιχο επιχειρηματία.
Η επιχείρηση ανέστειλε την λειτουργία της, ο Αλέξ. Εμπειρίκος κήρυξε πτώχευση και το ακίνητο περιήλθε στην Αικ. Γουλανδρή και στον γιό της Μιχ. Ι. Γουλανδρή.
Η τελευταία πράξη λειτουργίας του Μύλου παίχθηκε λίγο αργότερα λόγω των τραγικών συνθηκών της Κατοχής. Ο μύλος νοικιάσθηκε από τον ικανότατο πολυπράγμονα μηχανικό Στ. Ραϊση και λειτούργησε -ελλείψει άνθρακα- μόνον ως υδρόμυλος με την επιτήρηση των ιταλικών αρχών Κατοχής.
Κατόπιν σίγησε για πάντα...
Όπως θυμάμαι ακόμη, κατά την δεκαετία του 1960 η πελώρια σιδερένια ρόδα γύριζε αενάως χάρις στις καλοδιατηρημένες μέχρι τότε υδροδοτικές αύλακες, ενώ από τα μεγάλα ανοίγματα πρόβαλλαν τα ξύλινα πατώματα των ορόφων στο βλέμμα των διερχομένων. Δεν έδινε καμία άγρια όψη…..
Και κατά το 1972 κάηκε από τα πυροτεχνήματα της Αναστάσεως εξαφανίζοντας όχι μόνον την κεραμοσκεπή και τα πολύτιμα πατώματα αλλά κυρίως τα απαραίτητα για τα τόσα ανοίγματα μεγάλα ξύλινα πρέκια. Χωρίς αυτά η κατάρρευση είναι θέμα χρόνου και αν η τοιχοποιία δεν ήταν αυτής της εξαιρετικής κατασκευής και τεχνικής ποιότητας θα τον είχε ήδη μετατρέψει σε σωρό ενός μεγάλου και αγνώριστου ερειπίου.
