Στρόφιλας Άνδρου – Η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης
Της Δρ Χριστίνας Α. Τελεβάντου
Σχεδιαστική απεικόνιση της Χ.Α. Τελεβάντου. Σκαλισμένο πλοίο στους βράχους του Στρόφιλα της Άνδρου. Μια από τις πιο σπουδαίες βραχογραφίες ηλικίας περίπου 6000 χρόνων.
(Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί απόσπασμα από το άρθρο της Χριστίνας Τελεβάντου που περιλαμβάνεται στο συλλέκτικό αφιέρωμα για την Άνδρο που κυκλοφορεί - έκδοση δέκατα/εν Άνδρω. Δυστυχώς επί 20ετία κάποιοι υποβάθμισαν τις σημαντικές ανασκαφές και κάποιοι άλλοι απαγόρευσαν ακομα και την πρόσβαση σε αυτές. Τέλος οι διοικούντες χρησιμοποίησαν τον περιβάλλοντα χώρο των ανασκαφών επί 10ετίες ως χωματερή της Άνδρου! Κάπως έτσι δεν αναδείχθηκε μέχρι σήμερα το σπουδαιότερο αρχαιολογικό πάρκο της νεολιθικής περιόδου στην Ευρώπη - "εν Άνδρω").
Ήταν φθινόπωρο του 1992 όταν ξεκινήσαμε ένα από τα συνηθισμένα μας οδοιπορικά στην ύπαιθρο της Άνδρου μαζί με την φύλακα αρχαιοτήτων Μαρία Μπληζιώτη-Κορρέ. Προορισμός μας αυτή τη φορά ήταν η ευρύτερη περιοχή της Σταυροπέδας. Γνώριζα από το βιβλίο ιστορίας του Δημήτριου Πασχάλη «Ιστορία της Νήσου Άνδρου» (1932) ότι εδώ είχε βρεθεί ένας κούρος, καθώς και ένας βωμός με την επιγραφή ΔΙΟΣ ΚΑΡΠΟΦΟΡΟΥ, έργα που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άνδρου. Επίσης ήταν απολύτως εμφανές ότι πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα θέση της δυτικής ακτής του νησιού με εξαιρετική ορατότητα στο Αιγαίο και με δυνατότητες ελέγχου της θαλάσσιας επικοινωνίας.
Αρχίζοντας από τον κόμβο της Σταυροπέδας περιεργαστήκαμε ένα μεγάλο οικοδόμημα που δεσπόζει εδώ. Εσωτερικά εντοπίστηκαν στυλοβάτες κιόνων, και περισυλλέγη τμήμα από την επίστεψη αναθηματικής στήλης. Τα όστρακα στον περιβάλλοντα χώρο χρονολογούνται στους ιστορικούς χρόνους. Φαίνεται ότι πρόκειται για ένα ιερό της εποχής αυτής.
Στην δυτική πλευρά του κτηρίου δέσποζε ένας μεγάλος ανορθωμένος λίθος εν είδη μενχίρ, που σα να προσπαθούσε –σε αγνοία εμείς εκείνη τη στιγμή- να μας προϊδεάσει για όσα εντυπωσιακά θα ανακαλύπταμε λίγο αργότερα, όχι μακριά, για την προϊστορία του νησιού.
Κατηφορίσαμε τον δρόμο προς τα δυτικά, όπου οι σύγχρονοι άνθρωποι είχαν επέμβει καταλυτικά στην άλλοτε εξαιρετικής ομορφιάς χαράδρα με ένα λατομείο. Παρόλα αυτά η φύση αντιστεκόμενη ολόγυρα ήταν ζωντανή με καταπράσινες τις καλαμιές στο βάθος της χαράδρας. Η θάλασσα και ο άνεμος εξάγνιζαν έστω και στιγμιαία την θλιβερή εικόνα και το θόρυβο των διαφόρων βαρέων οχημάτων και μηχανημάτων.
Το οροπέδιο του Στρόφιλα και η θέα προς τα απέναντι νησιά (φωτογραφία Χ.Α. Τελεβάντου).
Μπροστά μας ήταν ένα οροπέδιο. Είναι ο Στρόφιλας είπε η Μαρία. Ας πάμε να ρίξουμε μια ματιά λέω εγώ. Βραχώδης η μικρή διαδρομή με μυρωδάτους θάμνους. Από μακριά διαγνώσαμε έναν τοίχο κατά μήκος του λαιμού του οροπεδίου, που φαινόταν σαν σύγχρονη ξερολιθιά. Περπατώντας σε όλο το οροπέδιο διαπιστώσαμε ότι υπήρχαν πολλοί και μεγάλοι σωροί από πλακοειδείς λίθους -ορισμένοι έφθαναν τα 5μ. ύψος-, πράγμα αφύσικο. Αυτό, γνώριζα ότι αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία αρχαιολογικών χώρων της Άνδρου, όπως η Υψηλή και η Ζαγορά. Πρόκειται για λιθοσωρούς που δημιούργησαν οι σύγχρονοι καλλιεργητές όταν προσπαθούσαν με το υνί να οργώσουν την γη, -ένα πραγματικό πετρομάνι-. Οι πέτρες που μετακινούνταν τις τοποθετούσαν σε σημεία όπου δεν ήταν εύκολο να εισχωρήσει το υνί. Ο λόγος ήταν, ότι στα συγκεκριμένα σημεία διατηρούνταν οι τοίχοι των αρχαίων κτηρίων, τα οποία με αυτό τον τρόπο εν αγνοία τους τα διέσωσαν ως τις μέρες μας.
Παρατηρήσαμε ότι σε όλο το οροπέδιο επιφανειακά υπήρχε διάσπαρτη μεγάλη ποσότητα από θραύσματα κεραμικών αντικειμένων (όστρακα), καθώς και απολεπισμάτων οψιανού, ενός ηφαιστειακού υλικού από τη Μήλο που χρησιμοποιείτο κατά την προϊστορική εποχή για την κατασκευή όπλων και εργαλείων. Ήταν φανερό ότι εδώ υπήρχε κάποια προϊστορική εγκατάσταση. Επιφανειακά ήταν επίσης ορατά αγγεία κατά χώραν (insitu) και θα έπρεπε επειγόντως να προστατευθούν. Σχεδόν αμέσως ήλθαμε σε επαφή με τον ιδιοκτήτη του ακινήτου έναν εξαιρετικά ευγενικό και συνεργάσιμο πολίτη, και έτσι ξεκίνησε συστηματικότερα η ανασκαφή, αρχικά ως σωστική και στη συνέχεια (από το 2009) ως συστηματική της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Οι μέχρι τώρα ανασκαφές στο μεγάλο οροπέδιο έφεραν στο φως ένα μεγάλο οχυρωμένο οικισμό της Τελικής Νεολιθικής περιόδου του πολιτιστικού ορίζοντα «Αττικής-Κεφάλας» (4500-3200 π.Χ.).
Το ακρωτήριο του Στρόφιλα είναι μία φύσει οχυρή θέση, διαθέτει ασφαλή λιμένα, ενώ στα νότια η ρεματιά εξασφάλιζε πόσιμο νερό. Έχει εξαιρετική ορατότητα από την Αττική και την Εύβοια μέχρι την Σύρο, την Πάρο και τη Νάξο και ελέγχει το θαλάσσιο δρόμο.
Το οροπέδιο του Στρόφιλα από την Ζαγορά: Διακρίνεται ο όρμος που χρησιμοποιούσαν ως λιμάνι κατά την νεολιθική εποχή οι κάτοικοι του. Εκεί κατέληξαν εκατοντάδες χιλιάδες τόνοι σκουπιδιών από την κατάρρευση το 2011 της παράνομης χωματερής που διατηρείται μέχρι σήμερα (φωτογραφία "εν Άνδρω").
Στην ευάλωτη από την ενδοχώρα πλευρά προστατεύεται από εντυπωσιακό ισχυρό τείχος -περίπου 100μ.- καμοπυλόσχημους προμαχώνες από τους οποίους ο ένας προστατεύει την πύλη (πλ. 1,50μ.). Διασώζεται μέχρι ύψος 2μ. περίπου και υπολογίζεται ότι αρχικά θα έφθανε τουλάχιστον τα 4μ.
Βόρεια του τείχους χαμηλότερα, παράλληλα και σε απόσταση 15μ. περίπου υπάρχει τοίχος πλάτους 0.80μ., ίσως τμήμα ενός σύνθετου αμυντικού συστήματος διπλού εμποδίου -προτείχισμα και τείχος. Πιθανότατα όμως να προστάτευε το χώρο ως το τείχος όπου υπάρχει πλήθος βραχογραφιών.
Μια από τις ωραιότερες βραχογραφίες που έχουν ποτέ βρεθεί (φωτογραφία Χ.Α. Τελεβάντου).
Το τείχος προστατεύει όλο το ακρωτήριο, το οποίο παρείχε τη δυνατότητα φιλοξενίας κοπαδιών για μεγάλο διάστημα. Επίσης δίνει εικόνα της γενικότερης κατάστασης που φαίνεται ότι επικρατούσε αυτή την περίοδο στο Αιγαίο για σοβαρούς κινδύνους από επιθέσεις.
Το τείχος του Στρόφιλα (φωτογραφία Χ.Α. Τελεβάντου).
Ως τώρα είναι το αρχαιότερο με σαφή οχυρωματική αντίληψη σε όλο το νησιωτικό Αιγαίο και είναι το μοναδικό από την Τελική Νεολιθική, που καταδεικνύει ότι οι γνωστές πρωτοκυκλαδικές οχυρώσεις της 3ης χιλ π.Χ. (Μαρκιανή Αμοργού, Καστρί Σύρου, Πάνορμος Νάξου), έχουν τις προδρομικές μορφές τους στη Νεολιθική εποχή.
Τα αψιδωτά κτήρια του Στρόφιλα είναι από τα αρχαιότερα στο νησιωτικό Αιγαίο και στην ηπειρωτική Ελλάδα και υποδηλώνουν τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου ανάμεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα. (Κτήρια με αντίστοιχους τοίχους συναντάμε κατά τη νεολιθική εποχή στο Εμποριό της Χίου, στη Μύρινα της Λέσβου και στη Ρόδος. Πλούσια είναι η κεραμική στην οποία διαπιστώνονται αντιστοιχίες με άλλων περιοχών όπως της Κεφάλας στην Κέα, του σπηλαίου Ζα στη Νάξο,της Αττικής, του Διρού Μάνης, της Άριας Αργολίδος και του Εμποριού στη Χίο.
Πήλινο αγγείο ηλικίας μερικών χιλιάδων χρόνων από τον Στρόφιλα (φωτογραφία Χ.Α. Τελεβάντου).
Σημαντικά είναι τα ειδώλια, λίθινα, μαρμάρινα και πήλινα, από τα οποία ορισμένα δείχνουν ότι έχει ήδη δρομολογηθεί η πολιτιστική πορεία για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό.
Οι εκτεταμένες βραχογραφίες του Στρόφιλα αποτελούν μοναδικά σύνθετα δείγματα που χρονολογούνται στη Τελική Νεολιθική περίοδο σε άμεση σχέση με οικιστικό σύνολο. Από την έκταση, την πυκνότητα, τους χώρους που κοσμούσαν –κλειστούς ή υπαίθριους- και τη θεματολογία τους φαίνεται ότι αποτελούσαν κυρίαρχο επικοινωνιακό στοιχείο του οικισμού. Βρίσκονται κυρίως σε χώρους συλλογικής χρήσης όπως η πρόσοψη του τείχους, ο χώρος έξω από αυτό και το δάπεδο του ιερού.
Το τείχος και οι βραχογραφίες. Από κάτω σχεδιαστικές αναπαραστάσεις των πλοίων του τείχους (φωτογραφία και σχεδίαση Χ.Α. Τελεβάντου).
Στη πρόσοψη του τείχους, η οποία φαίνεται να λειτουργεί ως ένα είδος πολύ πρώιμης μορφής ζωφόρου, βρίσκονται οι παλαιότερες παραστάσεις πλοίου στις Κυκλάδες. Εικονίζονται είκοσι, τα οποία κατευθύνονται προς την πύλη, μεμονωμένα, εν είδη πομπής όπως στον κεντρικό προμαχώνα, ή σε αλλεπάλληλες σειρές, ενώ σηματοδοτεί την πύλη. Τα περισσότερα έχουν κατεύθυνση προς αυτήν και ίσως να ήταν οδηγοί για την είσοδο στον οικισμό.
Στην περιοχή εκτός τείχους επίσης κυριαρχεί το θέμα του πλοίου, το οποίο απεικονίζεται δεκάδες φορές. Ορισμένα φέρουν είδος σημαίας που υποδηλώνει οργάνωση στη λειτουργία τους, ενώ ένα είναι φορτωμένο με δύο κατσίκια, εικόνα που δηλώνει τη μεταφορά ή και την εμπορία των ζώων.
Οι πέραν των (100) απεικονίσεις πλοίων δίνουν νέα σημαντικά στοιχεία για το υψηλό επίπεδο της ναυπηγικής στο Αιγαίο κατά τη Νεολιθική εποχή, διαφοροποιώντας την αντίληψη για μικρά και πολύ απλά πλοία. Άλλωστε νησιά με άφθονη ξυλεία, όπως η Άνδρος, συνέβαλαν ουσιαστικά στην εξέλιξη της ναυπηγικής τέχνης. Επιπλέον δείχνουν ότι ήταν το ιδιαίτερο σύμβολό του Στρόφιλα, που δήλωνε με έμφαση το ναυτικό του χαρακτήρα.
Ανάμεσα στα πλοία υπάρχουν πολυάριθμα θέματα συμβολικά, γραμμικά και εικονιστικά, καθώς και επιμέρους εικονιστικές παραστάσεις.
Συχνότατο είναι το δακτυλιόσχημο θέμα, του γνωστού τύπου των νεολιθικών ειδωλίων, το οποίο θεωρείται ότι αποδίδει σχηματικά τη γυναικεία θεότητα.
Tο φαλλόσχημο θέμα απαντάται έξι φορές, πολυάριθμα είναι τα τρίγωνα που παραπέμπουν στο εφηβαίο, ενώ η ανθρώπινη πατούσα, δηλωτικό της ανθρώπινης παρουσίας, εικονίζεται συχνότατα.
Οι μικρές κοιλότητες σε διάταξης σπείρας, οι οποίες ίσως συμβολίζουν τη θάλασσα, αποτελούν συνδετικό στοιχείο των παραστάσεων. Στα γραμμικά θέματα ανήκουν η ανοιχτή τρέχουσα σπείρα, η σπείρα και ο μαίανδρος. Επίσης παριστάνονται ελάφια, αιλουροειδή, μάλλον τσακάλια, καθώς και ψάρι.
Βραχογραφία ψαριού (φωτογραφία Χ.Α. Τελεβάντου).
Σε παράσταση εικονίζεται αγέλη σαρκοβόρων ζώων, ίσως λύκοι ή τσακάλια, κυνηγούν ελάφια. Ένα μεγάλο πλοίο συνοδεύεται από άλλα μικρότερα, ορισμένα μέσα σε όρμο. Κοντά στην πύλη φαίνεται να παριστάνεται ανθρώπινη μορφή ή ανθρωπόμορφο «ξόανο» (ύψ. Ο,45 μ.), ενδεχομένως απεικόνιση μίας θεότητας σε μια πρώιμη μορφή πότνιας/ου θηρών. Επίσης θαλάσσιος βυθός με δελφίνια σε σκηνή μητέρας-βρέφους (;).
Ο χώρος έξω από το τείχος ήταν σημαντικός για τον οικισμό. Σε αυτόν και με ιδιαίτερη έμφαση πλησίον της πύλης, όπου υπάρχει λιθοκατασκευή με σήμα, είδος βαίτυλου, φαίνεται να αποτυπώθηκε με συμβολικά και φυσιοκρατικά εικονογραφικά στοιχεία η επιτομή της κοσμοθεωρίας των κατοίκων για σημαντικές πλευρές της ζωής τους, όπως η θρησκεία και η γονιμότητα, αλλά και ο ναυτικός χαρακτήρας του οικισμού. Πιθανότατα αποτελούσε και υπαίθριο χώρο λατρείας, ενώ ίσως να είχε και αποτροπαϊκό χαρακτήρα για την προστασία του οικισμού.
Στο κέντρο του βορειοανατολικού τμήματος του οικισμού, όπου φαίνεται να οργανώθηκε συγκεκριμένη, ενδεχομένως προστατευμένη, περιοχή με κτήρια που θα μπορούσαν να σχετίζονται με δραστηριότητες της κοινότητας, βρίσκεται το ιερό, εμβαδού 100 τ.μ. Εσωτερικά είναι διαμορφωμένο σε δύο τμήματα και επίπεδα. Στο νότιο, υπάρχει υπερυψωμένο βαθμιδωτό πήλινο δάπεδο με μεγάλη κυκλική λίθινη κατασκευή στο κέντρο, διαμέτρου 2μ., και λίθινο θρανίο κατά μήκος της νότιας πλευράς. Στο υπόλοιπο τμήμα του χώρου, εμβαδού 70 τετ.μ., γύρω από μεγάλη εγκοπή, απλώνεται μια μνημειακή βραχογραφία.
Στην παράσταση υπάρχουν θέματα που απαντώνται στις άλλες βραχογραφίες του Στρόφιλα. Στη μία πλευρά της εγκοπής εικονίζεται ένα ψάρι και στην άλλη μικρές κοιλότητες σε πυκνή σπειροειδή διάταξη, θέμα που επαναλαμβάνεται ως συνδετικό στοιχείο των υπολοίπων. Δεξιά βρίσκεται ομάδα τεσσάρων πλοίων, το ένα φορτωμένο με ζώο και στο κέντρο πάπια. Επίσης επαναλαμβάνονται μεμονωμένα ή κατά ομάδες η ανθρώπινη πατούσα και το δακτυλιόσχημο θέμα. Το τελευταίοείναι ένα σύμβολο του διεθνή κώδικα επικοινωνίας της εποχή και απαντάται από την Πελοπόννησο (Διρός) μέχρι τα Βαλκάνια και τη Βάρνα στη Μαύρη Θάλασσα.
Στο Στρόφιλα βρέθηκαν λίθινα δακτυλιόσχημα, τα οποία σε συνδυασμό με το μεγάλο αριθμό στις βραχογραφίες, δείχνουν την παγιωμένη σχέση των κατοίκων με το σύμβολο αυτό. Το σχήμα του είναι όμοιο με των αινιγματικών Πρωτοκυκλαδικών τηγανόσχημων σκευών(3η χιλ.). Ίσως αποτελούν τη συνέχιση κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού της μεταφοράς του ΝΛ κωδικοποιημένου συμβόλου σε φορητό αντικείμενο.
Στο ιερό του Στρόφιλα η λατρεία και τα δρώμενα, εκτός άλλων, θα σχετίζονταν με την υπέρτατη δύναμη, που θα εκφραζόταν κυρίως στο χώρο του υδάτινου στοιχείου και ασφαλώς της θάλασσας, που είχε σπουδαιότατο ρόλο στη ζωή των κατοίκων.
Σχεδιαστικές απεικονίσεις πλοίων (Χ.Α. Τελεβάντου).
Οι βραχογραφίες του Στρόφιλα αποτελούν τα αρχαιότερα μνημειακού χαρακτήρα έργα τέχνης στο Αιγαίο. Οι ισχυρές αντιστοιχίες τους με τις βραχογραφίες από την Κορφή τ’ Αρωνιού στη Νάξο, αλλά και άλλων πρωτοκυκλαδικων βραχογραφιών, τεκμηριώνουν τη συνέχιση της τέχνης αυτής τουλάχιστον μέχρι την πρώιμη εποχή του χαλκού (επίκρουση, κλίμακα των μορφών και η γενική αισθητική, επιμέρους θέματα -πλοίο με ζώα).
Τα παραπάνω καταδεικνύουν ότι σημαντικά στοιχεία καθιστούν τον Στρόφιλα μοναδικό στις Κυκλάδες και στην εγγύτερη γεωγραφική περιοχή:
● Η μεγάλη έκτασή, ο πυκνός πολεοδομικός ιστός και το μεγάλο μέγεθος των κτιρίων.
● Tα έργα συλλογικού χαρακτήρα: οχύρωση, ιερό, χρήση βραχογραφιών από την κοινότητα.
● Η πληθώρα υψηλής ποιότητας ευρημάτων.
● Η προηγμένη τεχνολογία (μεταλλοτεχνία, λιθοτεχνία, ναυπηγική).
● Οι εκτεταμένες βραχογραφίες με συμβολικά (δακτυλιόσχημο θέμα, φαλλόσχημο, τρίγωνα/εφηβαίο (;), πέλματα, κοιλότητες σε διάταξη σπείρας,), γραμμικά (σπείρα, μαίανδρος), εικονιστικά (πλοία, ζώα -κατσίκια, ελάφια, τσακάλια-, ψάρια, δελφίνια) θέματα, αφηγηματικές σκηνές (πομπή πλοίων, τσακάλια κυνηγούν ελάφια, θαλάσσιος βυθός με δελφίνια, ανθρώπινη μάλλον μορφή ή ανθρωπόμορφο «ξόανο» - απεικόνιση θεότητας;-).
● Ο έντονος ναυτικός χαρακτήρας του Στρόφιλα, που τεκμηριώνεται από τις πολλές απεικονίσεις πλοίου στις βραχογραφίες σε κοινόχρηστους χώρους ως κυρίαρχο σύμβολο.
● Η χρήση ενός αναπτυγμένου και ευρύτατα διαδεδομένου κώδικα επικοινωνίας με χρήση συστήματος συμβόλων (δακτυλιόσχημο θέμα, πέλματα, κοιλότητες σε διάταξη σπείρας).
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ο Στρόφιλας ήταν ένας εύρωστος πρωτοαστικός οικισμός με κυρίαρχο ναυτικό χαρακτήρα, ο οποίος θα διαδραμάτιζε, σε ένα μεγαλύτερο δίκτυο μικρότερων ή/και ανάλογων οικισμών, σημαντικό ρόλο κατά την Τελική Νεολιθική περίοδο στο νησιωτικό Αιγαίο. Κυρίως αποκαλύπτουν μια νέα εικόνα για τον νεολιθικό πολιτισμό στο χώρο αυτό και καταδεικνύουν ότι από την Τελική Νεολιθική περίοδο διαμορφώθηκε στις Κυκλάδες ένας υψηλότατος πολιτισμός, η βάση για την πολιτιστική εξέλιξη της Εποχής του Χαλκού. Εν κατακλείδι θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως την αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης.
