ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΜΝΗΜΕΙΟY ΤΟΥ ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ
Η σκέψη για την ίδρυση μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη οφείλεται στους Γάλλους και πραγματοποιήθηκε μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που άφησε πίσω του εκατομμύρια νεκρούς. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το παράδειγμα της Γαλλίας μιμήθηκαν κι άλλες χώρες. Ακολουθώντας το παράδειγμα των υπόλοιπων Ευρωπαίων, η Ελλάδα αποφάσισε στις αρχές του 1926 την ανέγερση εθνικού μνημείου του «Αγνώστου Στρατιώτου» στην Αθήνα και συγκεκριμένα «εις την έμπροσθεν των Παλαιών Ανακτόρων Πλατείαν, καταλλήλως προς τούτο διαρρυθμιζομένην».
Η πρωτοβουλία ανήκε στον υπουργό Στρατιωτικών Θεόδωρο Πάγκαλο και η προκήρυξη του διαγωνισμού δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της 28ης Φεβρουαρίου 1926 κι έφερε την υπογραφή του υφυπουργού Στρατιωτικών. Κωνσταντίνου Νίδερ. Τον διαγωνισμό κέρδισε στις 9 Οκτωβρίου ο αρχιτέκτονας Εμμανουήλ Λαζαρίδης, ο οποίος υπέβαλε τη μελέτη του με το ψευδώνυμο ΣΚΡΑ.
Το μνημείο είναι μια αστική σύνθεση με αρχές γαλλικής πολεοδομικής παράδοσης και κλασικισμού, συνδυασμένες με το μοντέρνο πνεύμα της Αρ Ντεκό και με συμβολικές αναφορές στην ελληνική αρχαιότητα. Κεντρικό θέμα ήταν η ενότητα του μνημείου με την πλατεία Συντάγματος, η εναρμόνισή του με τα νεοκλασικά Ανάκτορα και η συμβολή στην ανάπλαση της πλατείας Συντάγματος με κύριο άξονα την οδό Ερμού. Για την κατασκευή του έγινε εκσκαφή μεγάλης κλίμακας και ισοπεδώθηκε το λοφώδες τοπίο μπροστά από τη Βουλή.
Το έργο είναι ένα ανάλημμα σχήματος Π από λαξευμένους πωρόλιθους μεγάλων διαστάσεων. Το γλυπτό βρίσκεται στο βάθος και κεντρικά του όλου έργου. Αριστερά και δεξιά υπάρχουν δύο πλευρικές κλίμακες ενώ στο κέντρο υπάρχει ένας τάφος σε παραλληλόγραμμο πλαίσιο και ανυψωμένος. Οι μνημειώδεις κλίμακες είναι διακοσμητικές, καθώς τα σκαλοπάτια τους προορίζονταν για θεωρεία κατά τη διάρκεια τελετών.
Το γλυπτό παριστάνει μια γυμνή ανδρική μορφή ενός νεκρού πολεμιστή ξαπλωμένη σε κάποια έξαρση του εδάφους. Ο νεκρός πολεμιστής στο αριστερό χέρι κρατάει κυκλική ασπίδα, στο κεφάλι φοράει αρχαίο κράνος με το πρόσωπο γυρισμένο από τα πλάγια να θυμίζει αρχαίο νόμισμα. Η απόδοση του σώματος του νεκρού από τον καλλιτέχνη δίνει την εντύπωση στο θεατή ότι ο Άγνωστος Στρατιώτης αναπαύεται ζωντανός, έτοιμος να σηκωθεί.
Αριστερά και δεξιά της παράστασης έχουν χαραχτεί φράσεις από το έργο του Θουκυδίδη: ΜΙΑ ΚΛΙΝΗ ΚΕΝΗ ΦΕΡΕΤΑΙ ΕΣΤΡΩΜΕΝΗ ΤΩΝ ΑΦΑΝΩΝ από την περιγραφή της ταφικής τελετής πριν την εκφώνηση του Επιταφίου του Περικλή (2.34) αριστερά και στα δεξιά ΑΝΔΡΩΝ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΠΑΣΑ ΓΗ ΤΑΦΟΣ από τον επιτάφιο (2.43). Στο μέσο του κενοταφίου χαράχτηκε με μικρότερα γράμματα η φράση: ΕΙΣ ΑΦΑΝΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ.
Τον τοίχο περιβάλλουν εκατέρωθεν πελεκημένοι πωρόλιθοι όπου είναι χαραγμένα, κατά ενότητες, τα ονόματα τόπων που έδωσε πολύνεκρες μάχες ο ελληνικός στρατός στη νεότερη ιστορία. Στα αριστερά της σύνθεσης περιλαμβάνονται οι μάχες του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Στο κέντρο του μνημείου, στους πωρόλιθους που υπάρχουν στις κλίμακες, περιλαμβάνονται μάχες του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου και της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Στα δεξιά της σύνθεσης συγκρούσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και επιχειρήσεις του Ελληνικού Στρατού στη Ρωσία. Μετά την απελευθέρωση το 1944 πάνω στο κενοτάφιο προστέθηκαν τα πεδία των μαχών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αργότερα οι επιχειρήσεις στην Κορέα.
Το 1994 με απόφαση της Βουλής των Ελλήνων προστέθηκε και το όνομα «Κύπρος». Το 2015, μετά από εισήγηση του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού και σχετική απόφαση του Συμβουλίου Αρχηγών Γενικών Επιτελείων και του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, στο Μνημείο προστέθηκαν οι λέξεις «Αιγαίο», «Ιόνιο», «Μεσόγειος» και «Ατλαντικός» σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον άγνωστο Έλληνα ναύτη που έπεσε εν καιρώ πολέμου. Οι λέξεις «Αιγαίο», «Ιόνιο» και «Μεσόγειος» αποτελούν πεδία μεγάλων ναυμαχιών και σημαντικών ναυτικών επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων των Ελλήνων, ενώ η λέξη «Ατλαντικός» προστέθηκε σε ένδειξη αναγνώρισης των θυσιών των πληρωμάτων του Εμπορικού Ναυτικού στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στην προσπάθεια ανεφοδιασμού της Ευρώπης από την Αμερική.
