Εν Άνδρω

 Το Κάτω και το Μέσα Κάστρο (η σημερινή Χώρα) σε γκραβούρα του Γάλλου J. P. de Tournefort, 1717, Παρίσι 

Μέσα στις δύσκολες μέρες που περνάμε ας πάρουμε δύναμη από την Ιστορία μας. Από την Ιστορία του τόπου μας που είχε μεγάλες διακυμάνσεις και δύσκολες διαδρομές. Ας σταθούμε για λίγο στο βιβλίο Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο των Σταμάτη Καμπάνη και Διαμαντή Μπασαντή, που εκδόθηκε τον Ιούνιο του 2015. Πρόκειται για δεύτερη συμπληρωμένη, βελτιωμένη, αλλά εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση, του εκδοτικού Gutenberg, που βρίσκεται τώρα σε όλα τα βιβλιοπωλεία. Η πρώτη έκδοση ήταν το 2012 και είχε εξαντληθεί μέσα σε λίγους μήνες.

Το βιβλίο σχεδιάστηκε και πάλι από τον Διαμαντή Μπασαντή. Στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης ο συγγραφέας εξηγεί γιατί μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η Ιστορία της Άνδρου, Μέσα από την Ιστορία του τόπου μας καταφέρνουμε και υπάρχουμε ως κοινωνία και οι παλαιότεροι, αλλά και εμείς.

Στις 35 επιπλέον σελίδες που προστέθηκαν στη νέα έκδοση από τον συγγραφέα καταγράφηκαν με λιτό και λογοτεχνικό τρόπο πολλά νέα στοιχεία για την Λατινοκρατία, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και της ναυτικής ιστορίας του νησιού.

Τα στοιχεία προέρχονται από νεώτερες εκδόσεις βιβλίων. Ήτοι, του Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» (2014), του Παναγιώτη Σπυρόπουλου «Οι ναυτικές απώλειες της Άνδρου κατά τον Β΄Παγκ. Πόλεμο» (2012) και οι συλλογικές εκδόσεις δέκατα/εν Άνδρω «Το νησί της ναυτοσύνης» (2014) και «Η Μονή Παναχράντου στο διάβα των Αιώνων» (2014) και οι δύο σε επιμέλεια Διαμαντή Μπασαντή.

Η διαδρομή της Άνδρου μέσα στον χρόνο

(περισσότερα και αναλυτικά στο βιβλίο)

Βραχογραφία του Στρόφιλα 4000 π.Χ.

Η Άνδρος έχει μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και μακρά πορεία της Άνδρου μέσα στο χρόνο. Από τον νεολιθικό Στρόφιλα, τον αρχαιότερο συγκροτημένο ναυτικό οικισμό στην Ευρώπη, μέχρι την γεωμετρική Ζαγορά, από την επίσης γεωμετρική Υψηλή μέχρι και την κλασική Παλαιόπολη. Μια ιστορία που δεν είναι ξεκομμένη από τα μεγάλα κέντρα της αρχαιότητας, την Θήρα, την Αθήνα, την Πέργαμο και την Ρώμη. Ίχνη όλης αυτής της μακράς περιόδου των 5000 ετών είναι διάσπαρτα στο δυτικό μέρος της Άνδρου.

Όμως μετά το 1204 οι Ενετοί επικυρίαρχοι έστρεψαν το νησί ανατολικά και το συνέδεσαν με τα μεγάλα κέντρα της Μεσογείου, την Κωνσταντινούπολη και την Βενετία.

Χάρτης Άνδρου B.Bordone, 1528, Βενατία

Η νεώτερη Άνδρος στο ανατολικό μέρος του νησιού, που υπάρχει μέχρι σήμερα, είναι κληρονομιά των Βενετών. Αναπτύσσεται μεταξύ 13^ου και 17^ου αιώνα στο τότε χαοτικό αρχιπέλαγος της πειρατείας. Ή Άνδρος αυτή είναι μια διαφορετική κοινωνία, κοσμική και αγροτική, οργανωμένη από τους Βενετούς επικυρίαρχους και τους Φράγκους διοικητές και άρχοντες. Το αγροτικό σύστημα οργάνωσης και διοίκησης των Φράγκων ηγεμόνων διατηρείται και κατά τουρκοκρατία (1566-1821) και φτάνει σχεδόν μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα.

Χάρτης Άνδρου και Τήνου του Γάλλου Α.Maneccon Mallet, 1683. Παρίσι

Ήδη όμως από τα τέλη του 18^ου  αιώνα μια άλλη Άνδρος αναδύεται δίπλα στην αγροτική κοινωνία του νησιού. Είναι η ναυτική Άνδρος. Οι Ανδριώτες μπήκαν στην ναυτιλία μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Και μπήκαν για να μείνουν μέχρι σήμερα. Αυτοί οι σκληροτράχηλοι και εργατικοί γεωργοί που είχαν μάθει από εμπόριο από τους Βενετούς και τους άλλους έποικους που έφτασαν κατά καιρούς στο νησί τους ανέπτυξαν μια ιδιότυπη οικονομική κουλτούρα. Και αυτή τους βοήθησε να εξελιχθούν και να περάσουν αρχικά στα μεγάλα ιστιοφόρα και στη συνέχεια πρώτοι στα ατμόπλοια.

Η ναυτική Άνδρος από τα τέλη του 19^ου αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 κυριάρχησε στην ελληνική ναυτιλία. Γέννημα της ναυτικής Άνδρου και η αστική Άνδρος που διαμορφώθηκε στο νησί επιτυγχάνοντας σπουδαίες επιδόσεις στη διεθνή ναυτιλία και παρουσιάζοντας σημαντική συμβολή στον ελληνικό πολιτισμό.

Για την ανδριώτικη ναυτιλία 

(περισσότερα και αναλυτικά στο βιβλίο)

Για 200 περίπου χρόνια οι ανδριώτες βρέθηκε στην πρωτοπορία της ελληνικής και σε αρκετές περιπτώσεις και της διεθνούς ναυτιλίας. Η ναυτική πορεία της Άνδρου ξεκινά πριν την Επανάσταση. Όμως μετά την Επανάσταση η πορεία αυτή μεγαλώνει. Από τα μέσα του 19^ου αιώνα και μετά τα ανδριώτικα ιστιοφόρα επέκτειναν τη δράση τους μέχρι την Μαύρη Θάλασσα, τις Ινδίες και την Αμερική.

Το ανδριώτικο ιστιοφόρο "Λόρδος Βύρων". Ναυπηγήθηκε στην Αμερική το 1864. 

Στο τέλη του 19^ου αιώνα η ανδριώτικη ναυτιλία αναπτύσσεται εντυπωσιακά αυξάνοντας το ειδικό βάρος της Άνδρου στην ελληνική ναυτική ιστορία καθώς οι ανδριώτες μπαίνουν πλέον στην ατμήρη ναυτιλία και επεκτείνουν τις ναυτιλιακές δραστηριότητες τους και στη Βρετανία.

Διαφημιστική αφίσα του 1907 του ατμόπλοιου «Μωραΐτης», του ανδριώτη εφοπλιστή Δ. Μωραϊτη. Υπήρξε το πρώτο ελληνικό υπερωκεάνιο που συνέδεσε τον Πειραιά με τη Νέα Υόρκη (Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.)

Μεταξύ 1890 και 1914 η Άνδρος θα βρεθεί στην πρωτοπορία της ελληνικής ατμήρους ναυτιλίας. Είναι ενδεικτικό πως το 1898 στο νηολόγιο του νησιού ήταν εγγεγραμμένα 8 ατμόπλοια. Το 1904 ήταν εγγεγραμμένα 21 ατμόπλοια. Το 1907 ανέρχονται στα 34, ενώ το 1911 στα 45. Τέλος το 1914 ο αριθμός των νηολογημένων ατμοπλοίων στην Άνδρο θα φτάσει τα 60.

Έχοντας βρεθεί στην πρωτοπορία στα ατμόπλοια οι ανδριώτες εφοπλιστές στα τέλη του 19^ου αιώνα πέρασαν πρώτοι και στα υπερωκεάνια. Γύρω στο 1900 στις υπερωκεάνιες διαδρομές προς Αμερική κυριαρχούσαν αυστριακά υπερωκεάνια που έκαναν τη γραμμή Πάτρα – Νέα Υόρκη. Η επιλογή της Πάτρας ως αφετηρίας είχε να κάνει με το ότι το πρώτο ελληνικό μεταναστευτικό κύμα για τον νέο κόσμο προερχόταν σχεδόν αποκλειστικά από την Πελοπόννησο.

Το 1906 ο ανδριώτης εφοπλιστής Δ.Γ. Μωραΐτης κάνει την πρώτη κίνηση στον χώρο των ελληνικών υπερωκεανίων ιδρύοντας στην Άνδρο εταιρεία λαϊκής βάσης με την επωνυμία «Ελληνική Ανώνυμος Υπερωκεάνειος Ατμοπλοϊκή Εταιρία» και παραγγέλλει στην Αγγλία τα δύο πρώτα ελληνικά υπερωκεάνια, το «Μωραΐτης» (δρομολογήθηκε το 1907) και το «Αθήναι» (δρομολογήθηκε το 1908). Τα υπερωκεάνια αυτά νηολογημένα στην Άνδρο, μπαίνουν στη γραμμή  Πειραιάς – Νέα Υόρκη ανοίγοντας για την Ελλάδα τη γραμμή του Βορείου Ατλαντικού.

Το διάσημο ελληνικό υπερωκεάνιο  «Πατρίς», του ανδριώτη εφοπλιστή Λ. Α. Εμπειρίκου,  σε διαφημιστική αφίσα. Δεύτερη δεκαετία 20^ου αιώνα.  (Αρχείο ΕΛΙΑ)

Όμως, η προσπάθεια του Μωραΐτη, λόγω κακών χειρισμών, απέτυχε οικονομικά και η εταιρεία του πτώχευσε στο τέλος του 1908. Στη συνέχεια τη σκυτάλη της γραμμής του Βορείου Ατλαντικού αναλαμβάνει η Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος, με επικεφαλής τον εφοπλιστή Λεωνίδα Α. Εμπειρίκο με μια σειρά πλοίων ανάμεσα στα οποία ξεχώρισε το θρυλικό «Πατρίς» που συνδέθηκε αξεδιάλυτα με την πρώτη περίοδο της ελληνικής μετανάστευσης προς την Αμερική.

Η οικογέναια των Εμπειρίκων παρά τις αντιξοότητες των πολέμων και των αναστατώσεων της περιόδου 1916 – 1922 κυριάρχησε στις υπερατλαντικές πλεύσεις μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930 και έφτασε μέχρι τον Β΄Παγκ. Πόλεμο με σπουδαία παρουσία στην ελληνική ναυτιλία.

Κοινωνικά η Άνδρος μεταξύ 1880-1920 γνώρισε μεγάλη ακμή. Η οικονομική άνοδος έφερε εξωστρέφεια και μεγάλη κοινωνική άνοδο. Η Χώρα της Άνδρου συνδέθηκε με τα άλλα ελληνικά ναυτικά κέντρα (Σύρο και Πειραιά) αλλά και με τα διεθνή (Λονδίνο και Κάρντιφ). Τότε πήρε και την προσωνυμία "Μικρά Αγγλία".

Η Άνδρος κατά τον Β΄Παγκ. Πόλεμο πλήρωσε τον δικό της φόρο στην γερμανικη επιθετικότητα χάνοντας 56 πλοία και 400 ναυτικούς από τους οποίους οι 185 Ανδριώτες. Όμως μετά τον πόλεμο ανέκαμψε και με την βοήθεια αρχικά των Liberty και στη συνέχεια της ικανότητας περί την εμπορική ναυτιλία. 

Mέχρι το 1940 η Άνδρος θα βρεθεί να έχει στο νηολόγιο της 80 πλοία έχοντας πάντα μια από τις τρεις πρώτες θέσεις στην ελληνική ναυτιλία. Μεταπολεμικά η ναυτιλία της Άνδρου ξεχώρισε στην Ελλάδα και στο διεθνή χώρο με μια σειρά εφοπλιστικούς ομίλους. Αρχικά και πάλι με τους Εμπειρίκους. Όμως στη συνέχεια ξεχώρισε και είχε σπουδαίο ρόλο η οικογένεια Γουλανδρή και οι τέσσερις ναυτιλιακοί όμιλοι που προέκυψαν από αυτή.

 Το υπερωκέανιο "Νέα Ελλάς" της οικογένειας Γουλανδρή. Δεκαετία 1950.

Από τους τέσσερις κλάδους σημαντικός για την ελληνική μετανάστευση ήταν ο ρόλος των ανδριώτικων υπερωκεανίων της «Γενικής Ατμοπλοΐας» της οικογένειας Γουλανδρή και το πλοίο «Νέα Ελλάς» που ξεκίνησε το 1939 στη γραμμή Πειραιά – Νέα Υόρκη. Το πλοίο συνέχισε και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στην γραμμή αυτή. Η γραμμή αναβαθμίζεται με την Greek Line του Λ. Γουλανδρή και κυριαρχεί επί μια 20ετία τόσο με το Νέα Ελλάς όσο και με άλλα πλοία.

Το υπερωκεάνιο "Ολύμπια" της οικογένειας Γουλανδρή. Δεκαετία 1960. 

Σημαντικότερο όλων το σπουδαίο «Ολύμπια» του Β. Γουλανδρή με το οποίο έκλεισε η γραμμή το 1970. Η ιστορία της Greek 

Line είναι συνδεδεμένη με την μεγάλη μεταναστευτική έξοδο, αλλά και με την συγκίνηση της γέφυρας με την πατρίδα, που αυτά τα πλοία αντιπροσώπευαν για τους μετανάστες.

Μέχρι τη δεκαετία του 1980 την ελληνική σημαία και τα ανδριώτικα πλοία θα τα συναντάμε σε όλο τον κόσμο. Από εκεί και πέρα εισερχόμαστε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και οι μεγάλοι ναυτικοί όμιλοι θα έχουν νέου τύπου οργάνωση και αναφορές. Όμως παρόλες τις νέες καταστάσεις μέχρι σήμερα 34 ναυτιλιακοί όμιλοι έχουν αναφορά στο πατρικό νησί και αρκετών εξ αυτών οι ιδιοκτήτες παραμένουν στενά συνδεδεμένοι με την Άνδρο.

Για την συμβολή της Άνδρου στον ελληνικό πολιτισμό

(περισσότερα και αναλυτικά στο βιβλίο) 

Η μεγάλη πνευματική μορφή της Άνδρου κατά τον 19^ο αιώνα ήταν ο Θεόφιλος Καϊρης (1784-1853). Και η μεγάλη πνευματική μορφή της κατά τον 20^ο  αιώνα υπήρξε ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975).

Ο Θεόφιλος Καΐρης 

Εκτός αυτών των δύο ξεχωριστών πνευματικών μορφών η Άνδρος με την έντονη κατά καιρούς αστική κουλτούρα έδωσε σημαντικούς ανθρώπους στα γράμματα και στις τέχνες που άφησαν έντονο το πέρασμα τους από τον τόπο τους και την Ελλάδα όπως οι Δ. Γλυνός, Α. Καραντώνης, Δ. Πασχάλης, Δ. Πολέμης, Δ. Βαρδακώστας, Γ. Σεργουλόπουλος, Ν. Καραγάτση κ.α.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος 

Ανδριώτης υπήρξε επίσης και ο σπουδαίος καθηγητής του διάσημου ΜΙΤ της Μασαχουσέτης Μιχάλης Δερτούζος ιδρυτής του θρυλικού εργαστηρίου πληροφορικής και εκ των θεμελιωτών του διαδικτύου και της κοινωνίας της πληροφορικής.

"εν Άνδρω"