Εν Άνδρω

Της Δανάης Α. Μπασαντή

Πτυχιούχου Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Αεροφωτογραφία των ανασκαφών της Παλαιόπολης και του βυθισμένου αρχαίου λιμανιού

Τιμώντας σήμερα την παγκόσμια μέρα της αρχαιολογίας κάνουμε μια σύντομη αναφορά στις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανασκαφές που έχουν γίνει στο νησί μας και έχουν αναδείξει την Άνδρο σε μεγάλο κέντρο της προϊστορικής εποχής και της γεωμετρικής περιόδου και ως σημαντική αναφορά και της κλασικής αρχαιότητας.

Ως παγκόσμια μέρα της αρχαιολογίας έχει καθιερωθεί το τρίτο Σάββατο του Οκτώβρη, κάθε χρόνο. Αυτή τη μέρα γίνονται σε όλο τον κόσμο εκδηλώσεις σε μια προσπάθεια να μεταδοθεί η γνώση του παρελθόντος στην κοινωνία. Η χώρα μας συμμετέχει στον εορτασμό από το 2014. Όμως έχουν γίνει ελάχιστες προσπάθειες καθιέρωσης κάποιων προγραμμάτων ή εκδηλώσεων για το ευρύ κοινό. Με τον αρχαιολογικό πλούτο που υπάρχει σε κάθε γωνιά της Ελλάδας είναι κρίμα να μην επιδιώκεται η ευαισθητοποίηση και η συμμετοχή περισσότερων ανθρώπων στην κατανόηση του παρελθόντος από την κοινωνία και των επιτευγμάτων του πολιτισμού ανά τους αιώνες.

Αξίζει τον κόπο έστω και για μια μέρα να πάμε σε έναν αρχαιολογικό χώρο και να αισθανθούμε τη συγκίνηση, την αγωνία, την έξαψη, την περιέργεια ενός αρχαιολόγου που προσπαθεί να ανακαλύψει απαντήσεις μέσα από στοιχεία του παρελθόντος. Ας ανακαλύψουμε κάτι από τον IndianaJonesπου κρύβουμε μέσα μας.      

Οι σπουδαιότερες αρχαιολογικές τοποθεσίες Άνδρου χρονολογικά

(α) Στρόφιλας: Οχυρωμένος οικισμός της Τελικής Νεολιθικής περιόδου (4500-3200 π.Χ.).

Το ακρωτήρι του Στρόφιλα. Διακρίνεται το αρχαίο τείχος όπου και οι διάσημες βραχογραφίες του 4000 π.Χ.

«…Ο Στρόφιλας ήταν ένας εύρωστος πρωτοαστικός οικισμός με κυρίαρχο ναυτικό χαρακτήρα, ο οποίος  θα διαδραμάτιζε, σε ένα μεγαλύτερο δίκτυο μικρότερων ή/και ανάλογων οικισμών, σημαντικό ρόλο κατά την Τελική Νεολιθική περίοδο στο νησιωτικό Αιγαίο. Κυρίως  αποκαλύπτουν μια νέα εικόνα για τον νεολιθικό πολιτισμό στο  χώρο αυτό και καταδεικνύουν ότι από την Τελική Νεολιθική περίοδο διαμορφώθηκε  στις Κυκλάδες  ένας υψηλότατος πολιτισμός, η βάση για την πολιτιστική εξέλιξη της  Εποχής του Χαλκού. Εν κατακλείδι θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε  ως  την αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης.

«…Οι πέραν των (100) απεικονίσεις  πλοίων δίνουν νέα σημαντικά στοιχεία για το υψηλό επίπεδο της ναυπηγικής στο Αιγαίο κατά τη Νεολιθική εποχή,  διαφοροποιώντας την αντίληψη για μικρά και πολύ απλά πλοία. Άλλωστε νησιά  με άφθονη ξυλεία, όπως η Άνδρος, συνέβαλαν ουσιαστικά στην  εξέλιξη της ναυπηγικής τέχνης. Επιπλέον δείχνουν ότι ήταν το ιδιαίτερο σύμβολό του Στρόφιλα, που δήλωνε με έμφαση το ναυτικό του χαρακτήρα…»

Πηγή: Δρ Χριστίνα Τελεβάντου, αρχαιολόγος, ιστοσελίδα «εν Άνδρω» «Στρόφιλας Άνδρου – Η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης», καλοκαίρι 2014

(β) Πλάκα – Μια μεγάλη πόλη της Εποχής του Χαλκού (3200-1900 π.Χ.)

Αντίστοιχές με του Στρόφιλα βραχογραφίες βρέθηκαν και στην Πλάκα

«Οι ισχυρές αντιστοιχίες ανάμεσα στις βραχογραφίες των δυο παραπάνω οικισμών (Στρόφιλα και Πλάκας) ενισχύουν το ενδεχόμενο   οι κάτοικοι του μεγάλου οικισμού του Στρόφιλα προς το τέλος της Τελικής Νεολιθικής περιόδου (3200 π.Χ. περίπου) να μετακινήθηκαν στο πλησιέστερο στη θάλασσα ακρωτήριο της Πλάκας. Αναμφίβολα αποτελούν ισχυρότατο κρίκο σύνδεσης   καταδεικνύοντας την ισχυρή πολιτιστική συνέχεια   από  την Εποχή του Λίθου στην Εποχή του Χαλκού   στην Άνδρο, αλλά και ευρύτερα στις Κυκλάδες.»

Πηγή: Δρ Χριστίνα Τελεβάντου, αρχαιολόγος, περιοδικό «δέκατα/εν Άνδρω», καλοκαίρι 2014

(γ) Ζαγορά: Οικισμός της Γεωμετρικής περιόδου (10^ος -8^ος αιώνας π.Χ)

Το ακρωτήρι της Ζαγοράς όπου σώζετε μια ολόπκληρη πόλη.

 «Η αρχαία Ζαγορά είναι ένας ολοκληρωμένος και συγκροτημένος οικισμός της γεωμετρικής περιόδου που μας δίνει με τον καλύτερο τρόπο τον τρόπο ζωής στην αρχαία Ελλάδα κατά τον 9^οκαι 8^οαιώνα π.Χ. Μια περίοδο κατά την οποία ακόμα δεν είναι πολλά πράγματα γνωστά για την καθημερινότητα και τις αντιλήψεις των ανθρώπων…

…Η πλήρης εγκατάλειψη του αναδείχθηκε σε μέγα αρχαιολογικό κέρδος, καθώς σταμάτησε κάθε δραστηριότητα στο μικρό οροπέδιο για 2.700 χρόνια περίπου. Κάτι πολύ σπάνιο μιας και όλοι οι οικισμοί, στα περισσότερα μέρη, συνέχισαν να κατοικούνται και να ανοικοδομούνται επί εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια. Γεγονός που οδήγησε στην αδιάκοπη ανακατασκευή τους και φυσικά στην απώλεια της αρχαίας δομής τους, στην καταστροφή των παλαιών κτισμάτων από την ανοικοδόμηση άλλων πάνω τους. Αντιθέτως η Ζαγορά δεν ξαναχτίστηκε ποτέ. Έτσι παρά την φθορά στο πέρασμα του χρόνου η δομή της αρχαίας πόλης παρέμεινε κάτω από το χώμα που την σκέπασε όπως την άφησε ο τελευταίος κάτοικος που έφυγε. Αυτό είναι κάτι πολύ σπάνιο.»

Πηγή:  «Ζαγορά Άνδρου: η ζωή κατά τον 9ο και 8ο αιώνα π.Χ. στην Ελλάδα»,  Ιστοσελίδα «εν Άνδρω», Φθινόπωρο 2014

(δ) Υψηλή: Οχυρωμένη πόλη της Ύστερης Γεωμετρικής περιόδου (8^ος αιώνας π.Χ)

Η ακρόπολη της Υψηλής

Η Υψηλή αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους οχυρωμένους οικισμούς της πρώιμης εποχής του Σιδήρου στο Νότιο Αιγαίο στον οποίον αποκαλύφθηκε μεγάλο τμήμα του πολεοδομικού ιστού της αρχαϊκής φάσης της ακρόπολης, καθώς και της οχύρωσης της γεωμετρικής εποχής. Μεγάλες αγροικίες των ιστορικών χρόνων ήλθαν στο φως, στην ευρύτερη περιοχή της Υψηλής.

Το ιερό, στο κέντρο της ακρόπολης, αφιερωμένο πιθανόν στη θεά Δήμητρα, ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ. και συνέχισε τη λειτουργία του τουλάχιστον μέχρι το δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ.

Πηγή: Διαδίκτυο

(ε) Παλαιόπολη: Πρωτεύουσα του νησιού για μια χιλιετία (600 π.Χ. – 500 μ.Χ.)

Παλαιόπολη, 4οε π.Χ. αιώνας

«Η αρχαία πόλη, που αποτέλεσε την πρωτεύουσα του νησιού περίπου για μια χιλιετία, είχε αναπτυχθεί χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο, από το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, σε υψόμετρο 350 μ., όπου βρισκόταν η ακρόπολη, έως την παραλία. Ο χώρος διέθετε δύο σημαντικά προσόντα, οχυρή από τη φύση της θέση και υδάτινο πλούτο, που φαίνεται ότι ήταν και οι καθοριστικοί παράγοντες για την ανάπτυξη της πόλης στη συγκεκριμένη περιοχή, που πιστεύεται ότι ιδρύθηκε περί το 700 π.Χ.,  όταν μετοίκησαν εκεί οι κάτοικοι των γεωμετρικών οικισμών του νησιού.

Η εικόνα της πόλης που προέκυψε από την έρευνα είναι η εξής. Η μορφή της υπαγορεύθηκε από τη διαμόρφωση του εδάφους και ήταν διαρθρωμένη σε τέσσερις ζώνες. Το κέντρο της, η αγορά, αναπτύχθηκε στην επίπεδη έκταση μπροστά στην παραλία, σε άμεση γειτνίαση με το λιμάνι. Υψηλότερα στην πλαγιά, προς τα δυτικά, οι Άνδριοι έχτισαν τα σπίτια τους, προσανατολισμένα στην Ανατολή και το πέλαγος. Προς το χείμαρρο, στα βόρεια και βορειοανατολικά της αγοράς, υπήρχε μια περιοχή με σημαντικά δημόσια κτήρια και ιερά, ενώ σε περίοπτη θέση, ψηλά στην πλαγιά, η ακρόπολη.»

Λυδία Παλαιοκρασά, καθηγήτρια ΕΚΠΑ, περιοδικό «δέκατα/εν Άνδρω», καλοκαίρι 2014