Εν Άνδρω

 Του Διαμαντή Μπασαντή

 

Οι πρώτες εικόνες στο Ντομοτέτοβο της Μόσχας αργά τη νύχτα: μεγάλο αεροδρόμιο, άχαρη αίθουσα ελέγχου, στενάχωρη κιτρινισμένη έξοδος, πλήθος ταξιτζήδες, υπαίθριο πάρκινγκ σκοτεινό και παγωμένο. Οι τελευταίες εικόνες στο ίδιο αερορόμιο: υπαίθριο  φωτισμένο πάρκινγκ, υπερπολυτελή αυτοκίνητα, πολλά ταξί, αίθουσες αναχωρήσεων άνετες και ευρύχωρες! Οι διαφορές και οι ανισότητες είναι το «σήμα κατατεθέν» της σημερινής Ρωσίας. Μιας Ρωσίας που ανακαλύπτει βήμα-βήμα το μακρύ παρελθόν από το οποίο κάποτε αποκόπηκε βίαια με την απότομη έλευση ενός θυελλώδους «μέλλοντος», που διάρκεσε πολύ λιγότερο από όσο φανταζόταν. Ανάμεσα στο σπασμένο παρελθόν και στο ξεστρατισμένο μέλλον η Ρωσία αναζητά να ενώσει τα κομμάτια της γύρω από ένα άδηλο παρόν.

Η Μόσχα

Ο Βλαδίμηρος βαφτίζει τους Ρώσους στον Δνείπερο.

Η πόλη μοιάζει να ξεφυλλίζει στους δρόμους σελίδες της ιστορίας της. Από τους πρίγκιπες και τους Τσάρους της Ρωσίας μέχρι τους γενικούς γραμματείς της Σοβιετικής Ένωσης. Μοιάζει να συλλογίζετε στιγμές του παρελθόντος μέσα από μια μακριά σειρά ονομάτων. Από τον πρίγκιπα Βλαδίμηρο του Κιέβου, που βάφτισε τους Ρώσους στον Δνείπερο μέχρι τον Τσάρο Ιβάν τον Τρομερό, που οραματίστηκε την Μόσχα «τρίτη Ρώμη». Από τον Μεγάλο Πέτρο, που έχτισε την αυτοκρατορική Αγία Πετρούπολη μέχρι την Μεγάλη Αικατερίνη, που έβαλε τους Ρώσους στον ευρωπαϊκό χάρτη. Και ακολουθούν στον 20ο αιώνα τα ονόματα του Λένιν και του Στάλιν, που χάραξαν την Ιστορία της.

 

Ο στρατάρχης Ζούκοφ έφιππος μπροστά στο μουσείο ιστορίας στη Μόσχα.

Στη Μόσχα βλέπεις μερικές από τις πλέον δραματικές στιγμές του «σύντομου» 20^ου αιώνα διάσπαρτες γύρω σου. Από τους Ρομανώφ μέχρι τον Στάλιν, από τους χρυσούς δικέφαλους της αυτοκρατορικής εποχής στο ιστορικό μουσείο μέχρι τα ρουμπινένια και τα ζαφειρένια αστέρια της σοβιετικής εποχής στο Κρεμλίνο, από την οκτωβριανή επανάσταση μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο που αποτυπώνονται παντού. Τσαρικά κτίρια, σταλινικοί ουρανοξύστες, πίνακες αγροτικής ζωής, αναθηματικές πλάκες και πέτρινα μνημεία για το Λένινγκραντ και το Στάλινγκραντ, ο Άγιος Γεώργιος, ο προστάτης της Μόσχας, ο έφιππος στρατάρχης Ζούκοφ, νικητής των Γερμανών στον «μεγάλο πατριωτικό πόλεμο». Μια δρασκελιά χωρίζει μερικές φορές τον Τσάρο Νικόλαο από τον Στάλιν, τους θριαμβευτές σοβιετικούς του 1945 από τους πληγωμένους Ρώσους του 1990.

 Μια δρασκελιά το χτες από το σήμερα. Αυτοκινητόδρομος δίπλα στον Μόσκβα με το Κρεμλίνο στο βάθος.

Η Μόσχα μοιάζει με ένα ντοκιμαντέρ που ξετυλίγεται από το χτες μέχρι το σήμερα. Γύρω σου σκηνές μιας ιστορίας απροσδόκητης στροβιλίζονται από τον ένα αιώνα στον άλλο, από τη μια ανατροπή στην άλλη. Πλήθος οι μεγάλοι πόλεμοι, οι μεγάλες αναταραχές, οι εισβολές, οι επαναστάσεις, οι επανεκκινήσεις. Από τους Τσάρους στους Μπολσεβίκους, από τον Μπρέζνιεφ στον Γκορμπατσόφ και μετά στον Πούτιν.

Πολλές ήταν μέχρι σήμερα οι πρωτεύουσες της χώρας. Από το Νόβγκοροτ στο Κίεβο. Από τη Μόσχα στην Αγία Πετρούπολη. Και το 1918 πάλι η Μόσχα! Στο τέλος πόλεις και εικόνες μοιάζει να ισορροπούν στην καθημερινότητα μιας ζωής που κυλά γύρω σου με τον δικό της αργόσυρτο ρυθμό…

Το Κρεμλίνο

«Πάνω απ’ τη Μόσχα υπάρχει το Κρεμλίνο,

πάνω από το Κρεμλίνο υπάρχει  ο ουρανός»

                                                        Ρώσικη παροιμία

Την Κόκκινη Πλατεία την περίμενα μεγαλύτερη και επιβλητικότερη. Την βρήκα μικρότερη και ωραιότερη. Είναι η καρδιά της Μόσχας περίπου 900 χρόνια. Δημιουργήθηκε μαζί με την πόλη. Για εκατονταετίες υπήρξε η αγορά της. Σε αυτή διαδραματίστηκαν μερικές από τις σημαντικότερες στιγμές της ιστορίας της.

Το Κρεμλίνο το περίμενα βλοσυρό, απόμακρο, επιβλητικό. Το βρήκα  χαλαρό, χαριτωμένο, έγχρωμο. Τα καλόγουστα τείχη, οι περίτεχνες πολεμίστρες, οι πολυποίκιλοι πύργοι του δεν μοιάζουν ένα στρατιωτικό ανάχωμα για τους εισβολείς. Αντιθέτως αποτυπώνουν τον διαχωρισμό της εξουσίας από τον λαό!

Νυχτερινή άποψη: Αριστερά ο Άγιος βασίλειος και δεξιά τα περίτεχνα κόκκινα τείχη και ο πύργος του Σωτήρος με το μεγάλο ρολόι.

Μέσα σε αυτά τα περίτεχνα τείχη ξετυλίχτηκε επί αιώνες η βίαιη και αιματηρή ιστορία των κυριάρχων της Ρωσίας. Μέσα από μια μοναδική αρχιτεκτονική ετερότητα το Κρεμλίνο αποπνέει ισορροπία και χάρη. Ίσως γιατί τα περίτεχνα κόκκινα τείχη τα εμπνεύστηκε μια γυναίκα: Η τσαρίνα Σοφία Παλαιολόγου. Και τα σχεδίασε ένας ιταλός αρχιτέκτονας, ο Σολάριο. Ο ίδιος έχτισε στα τέλη του 15^ου αιώνα τους περισσότερους πύργους τους.Έτσι περιβλήθηκε η ισχύ με την τέχνη, η εξουσία με την αρμονία, το σύμβολο με την φαντασία. Κάθε πύργος του Κρεμλίνου έχει και άλλο σχήμα, άλλο μέγεθος, άλλο χρώμα στέγης. Τίποτα δεν είναι όμοιο, τίποτα δεν είναι επαναλαμβανόμενο, τίποτα δεν ακολουθεί μια κανονικότητα. Όλα τα ενώνει το κόκκινο των τειχών.

Ο Άγιος Βασίλειος 

Αυτή τη χαρά της δημιουργίας αποτυπώνει και η εκκλησία του Άγιου Βασίλειου. Την εμπνεύστηκε ο Ιβάν ο Τρομερός. Την κατασκεύασε ο ρώσος αρχιτέκτονας Γιάκοβλεφ. Άλλο να βλέπεις την εκκλησία σε ταινία ή σε φωτογραφία και άλλο στην πραγματικότητα. Άλλο να βλέπεις μια όψη ή μια πτυχή και άλλο να την βλέπεις καθώς την πλησιάζεις…

Ο Άγιος Βασίλειος συνδυάζει αντίθετα σχήματα και χρώματα.  είναι ένα ενιαίο αισθητικά σύνολο. Οι τρούλοι του πολύχρωμοι, ετερόκλιτοι, κυκλικοί, κρεμμυδοειδείς, ανισοϋψείς. Τα χρώματα έντονα και καταιγιστικά. Κι όλα σμίγουν αξεδιάλυτα μέσα από την αλληλεξάρτηση τους. Ο θρύλος αναφέρει πως ο Ιβάν ο Τρομερός τύφλωσε τον αρχιτέκτονα, μόλις τελείωσε το ναό, για να μην ξανακτίσει κάτι τόσο εντυπωσιακό.

Η εκκλησία καθώς την βλέπεις από μακριά μοιάζει να ξέφυγε από το παρελθόν και να άγγιξε το κυκλικό σύμπαν του Γκαουντί πριν περάσει απαλά με τρόπο μαγικό στο μέλλον. Μια εικόνα συμπαγής, άχρονη, γοητευτική, μοναχική. Ένα παιχνίδισμα της φαντασίας. Ένα ξάφνιασμα της σκέψης. Οι οδηγοί λένε πως αποτυπώνει την φιλοσοφία του ρώσου Αγίου Βασιλείου του Ευτυχούς που της έδωσε και το όνομα του. Τα φυλλάδια γράφουν πως είναι «ένας ύμνος στη χαρά φτιαγμένος με πέτρες και τούβλα»…

Την πρώτη φορά που είδα τον Άγιο Βασίλειο ήταν ηλιόλουστη μέσα. Τη δεύτερη φορά λαμπερή νύχτα. Το φως οριοθετούσε την εκκλησία. Το σκοτάδι την εξαΰλωνε. Τη μέρα σχήματα και αποστάσεις ορίζονται. Τη νύχτα οι αποστάσεις απλώνουν και εξαφανίζονται. Την μέρα οι εικόνες ακινητούν. Την νύχτα ταξιδεύουν. Τη μέρα αποκαλύπτεται η τέχνη. Τη νύχτα αποκαλύπτεται το δράμα. Όμως, παρά τη δραματικότητα, ο νυχτερινός φωτισμός κάνει τον πολύχρωμο Άγιο Βασίλειο ανάλαφρο και αέρινο. Σαν μια φωταγωγημένη οφθαλμαπάτη. Ο νυχτερινός φωτισμός δίνει άλλη διάσταση στα τείχη και στους πύργους και άλλη ένταση στα χρώματα και κάνει τον Άγιο Βασίλειο να μοιάζει ανάλαφρος και αέρινος. Μια φωταγωγημένη οφθαλμαπάτη, που αλλάζει συνεχώς, καθώς πλησιάζεις ή απομακρύνεσαι…

Πανεπιστήμιο Λομονόσωφ

Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ. Κτίριο εντυπωσιακό. Μια από τις «εφτά αδελφές», τους εφτά ουρανοξύστες, που θεμελίωσε ο Στάλιν την ίδια μέρα (7 Σεπτεμβρίου 1947) στην 800^η επέτειο της Μόσχας. Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1953 και για δεκαετίες ήταν το υψηλότερο της Ρωσίας (236 μέτρα). Πήρε το όνομα του από τον ιδρυτή του πρώτου ρωσικού πανεπιστημίου το 1755.

Οι μυστικοπαθείς οι Ρώσοι έχουν και για την οικοδόμηση του Λομονόσοφ αρκετούς μύθους, αλλά και μερικές κρυφές αλήθειες. Δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τους μεν από τις δε. Άκουσα για μια υπόγεια αντιατομική πόλη κάτω από ένα τεράστιο πάρκο, για ένα υδραγωγεία του ψυχρού πολέμου και για τα μυστικά θεμέλια του πανεπιστημίου-ουρανοξύστη. Και είδα από τον 28^ο όροφο, όπου βρίσκεται το μουσείο της γης, μια πόλη θαμπή στον υγρό ορίζοντα ενός ξέθωρου απογεύματος…

Τα ποιήματα του Καβάφη σε ρώσική έκδοση του πανεπιστημίου Λομονόσωφ

Στο πανεπιστήμιο κυριαρχούσε η νεανικότητα, αλλά και η σχολαστικότητα. Όπως, παρά το πλήθος των νέων υπήρχε ένας ιδιαίτερος σεβασμός στην ηλικία και στη γνώση. Οι Ρώσοι, σε αντίθεση με τους Έλληνες, είναι λαός πειθαρχικός. Αυτό αποτυπώνεται και στον ακαδημαϊκό χώρο όπου οι ιεραρχήσεις και οι παραδόσεις υπερβαίνουν τα όρια των καθεστώτων και των εποχών. Βρέθηκα ομιλητής σε διεθνές συνέδριο για τον νεοελληνικό πολιτισμό. Παρακολουθούσα κάποια στιγμή τους ήχους και την τονικότητα των ρωσικών. Μια ενδιαφέρουσα ακολουθία ενός πλήθους συμφώνων στα οποία παρεμβάλλονταν φωνήεντα. Η προφορά θύμιζε πολλές φορές κάποια μέρη της ελληνικής επαρχίας. Από αυτή την άποψη είχαν μια ασυνήθιστη οικειότητα.

Ανάμεσα στις πολλές εισηγήσεις μια με θέμα τον χρόνο στην ελληνική γραμματολογία. Όλες οι αναφορές του χρόνου: τα μονοπάτια του χρόνου, τα κύματα του χρόνου, το κύλισμα του χρόνου, ο χρόνος δάσκαλος, ιατρός, δικαστής και πανδαμάτωρ, ο αχόρταγος χρόνος, η σημασία του χρόνου, τα νύχια του χρόνου, το πέρασμα του χρόνου, αγώνας με τον χρόνο. Βλέποντας το απέραντο πάρκο έξω από το παράθυρο σκέφτηκα πως ο χρόνος μεταξύ επιτυχίας και αποτυχίας απέχει ελάχιστα μερικές φορές! Μερικές φορές και καθόλου μιας και μπορεί να είναι και θέμα ερμηνείας ή μετάφρασης…

Οι διαδρομές της πόλης

Μια από τις σοβιετικές "αφηγήσεις" της Οκτωβριανής Επανάστασης στο μοναδικό μετρό της Μόσχας. Μαρμάρινο ψηφιδωτό!

Στη Μόσχα συναντάς περπατώντας διάσπαρτες παντού αναφορές στη μεγάλη ρώσικη παράδοση στις τέχνες και στα γράμματα: Η πλατεία και άγαλμα του Πούσκιν, η πλατεία και άγαλμα του Μαγιακόφκσι, το θέατρο Σλανισλάβσκι και το άγαλμα του Τσέχωφ, η βιβλιοθήκη Λένιν και το άγαλμα του Ντοστογιέφσκι, η φιλαρμονική του Τσαϊκόφσκι, σε μια πέτρινη βάρκα το άγαλμα του Σολόχωφ θυμίζει τον «Ήρεμο Δον»…

Μαγιακόφσκι: σύνεφο με παντελόνια...

Τσαϊκόφσκι: μπροστά στο θέατρο Σλανισλάβσκι

Και κάποιες στιγμές μπαίνεις στο περίφημο μετρό. Σε αυτό το σπάνιο δημιούργημα αποτυπώθηκε ανάγλυφα η μυθολογία ενός καθεστώτος. Σταθμοί εντυπωσιακοί παρά τις δεκαετίες που τους βαραίνουν. Αναπαραστάσεις από την αγροτική ζωής και την εκβιομηχάνιση της Ρωσίας των αρχών του 20ου αιώνα. Σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Η επανάσταση και ο Λένιν. Αλλά και ο μοντερνισμός στον σταθμό Μαγιακόφσκι. Και ο φουτουρισμός στον σταθμό Νοβοκουζνέτσκαγια. Τα χάλκινα αγάλματα στον σταθμό της Οκτωβριανής Επανάστασης. Και οι εντυπωσιακοί σταθμοί της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας και του Σμολένσκ.Το σοβιετικό καθεστώς άφησε παντού τις δικές του αφηγήσεις…

Μετρό Μόσχας: από τις επίσημες "αφηγήσεις" (πάνω) στην απλή καθημερινότητα (κάτω).

Η κίνηση στο μετρό ασταμάτητη. Τρένα που τρέχουν με ταχύτητα και θόρυβο. Κάθε λεπτό και τρένο. Κάθε τρένο και εκκωφαντικός ήχος. Κάθε πλατφόρμα και ένα πλήθος που κυλά σαν ποτάμι προς όλες τις κατευθύνσεις. Μόνο το Σαββατοκύριακο η κίνηση ηρεμεί. Τότε μεγαλώνει ο χώρος και απλώνει ο χρόνος. Και τότε μπορείς να δεις με άνεση αυτά τα υπόγεια μνημεία μιας άλλης μισοσβησμένης εποχής…

Δύο ιστορίες στο μετρό: από τον πλούτο μέχρι την φτώχεια συχνά μόν ένα βήμα και στους σταθμούς του μετρό.

Στην περίμετρο της πόλης το Ισμαήλοβο. Ένα παλαιοπωλείο ονείρων, εικόνων, αναμνήσεων, αντικειμένων, βιβλίων. Ξεθωριασμένες αγιογραφίες, μολυβένιοι στρατιώτες, ξύλινα ρολόγια, σπασμένα έπιπλα. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν τα έντονα μπλε στις βυζαντινές εικόνες. Συχνά στη Ρωσία το μπλε αντικαθιστά το χρυσό. Και οι λεπτομερείς μικρογραφίες στις αγιογραφίες που άλλοτε αφηγούνται μια ολόκληρη ιστορία κι άλλοτε κυκλικά γύρω από τον εικονογραφούμενο άγιο διηγούνται ιστορίες από τη ζωή του.

Το έντονο μπλε αντί του χρυσού στην ρώσικη βυζαντινή τέχνη

Στην καρδιά της πόλης το τραπεζικό σύστημα της χώρας. Ένα σύστημα παράδοξο. Για να βγάλεις μπλοκ επιταγών ένας Γολγοθάς. Για να κόψεις επιταγή χρειάζεσαι 5 υπογραφές! Για να ανοίξεις τραπεζικό λογαριασμό άλλος Γολγοθάς. Προετοιμάζεσαι μέρες συλλέγοντας χαρτιά, σφραγίδες, υπογραφές, ενημερώσεις, μεταφράσεις. Μετά χρειάζεσαι άλλες δύο μέρες στην τράπεζα για χαρτιά, σφραγίδες, υπογραφές, ενημερώσεις και κωδικούς!

Η ζωή σε ένα εμπορικό κέντρο απέναντι από το Κρεμλίνο!

Κάποια στιγμή ρώτησα αφελώς: «Είναι αυτά κληρονομιά της σοβιετικής γραφειοκρατίας;». Κι η απάντηση: «Όχι. Στο σοβιετικό καθεστώς δεν υπήρχαν τράπεζες…. Είναι νέα διαδικασία!»

Τέλος έμαθα πως αυτές οι παράξενες ρώσικες τράπεζες δουλεύουν και Σάββατο και Κυριακή! Στη Ρωσία η φράση “bank holyday” δεν έχει κανένα νόημα. Ίσως μάλιστα μερικοί νομίσουν πως κάποιοι μη έχοντας τι να κάνουν περνούν τις αργίες τους στην τράπεζα…

Η ψυχή της Ρωσίας

Στη Ρωσία άνθρωποι και κοινωνία συγκλίνουν. Κινούνται και υπάρχουν μαζί. Σε όλη την ιστορία η χώρα υπήρξε ως όλον. Η συλλογικότητα ήταν και είναι μέρος της εθνικής υπόστασης των Ρώσων. Μπορεί οι προσωπικότητες να έδωσαν τον τόνο στην πολιτική και στην τέχνη και να συγκρότησαν σπουδαίες πρωτοπορίες, που άλλαξαν πολλά στην χώρα. Όμως η ρωσική κοινωνία διαμορφώθηκε μέσα από την αργόσυρτη καθημερινότητα των Ρώσων….

Πριν πάω στη Ρωσία είχα ακούσει αναφορές για την «ψυχή της Ρωσίας». Μυστικιστές οι Ρώσοι ζώντας τις δύσκολες συνθήκες του μεγάλου χειμώνα της στέπας, έχοντας μια μακριά και πολυτάραχη ιστορία, αναζήτησαν αυτό που τους ένωσε και τους έκανε να αντέχουν και να βρίσκουν το κουράγιο να ξεκινούν και πάλι από την αρχή. Έτσι διαμορφώθηκε η αναφορά στην «ψυχή της Ρωσίας». Μια ψυχή που έχει κάτι από την υπομονή, την αντοχή, την επιμονή, την συλλογικότητα  και την ζωτικότητα των Ρώσων.

Πίνακας: πλήθος μπροστά στον Άγιο Βασίλειο στην κόκκινη πλατεία στις αρχές του 19ου αιώνα.

Η «ψυχή της Ρωσίας» δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμη. Μπορεί να απεικονίζεται σε κάποια σημάδια που είδες, σε κάτι που έψαξες, σε μερικά σημεία που προσπέρασες. Έτυχε να νοιώσω αυτό το συναίσθημα απρόσμενα στην γκαλερί Τρετιάκοφ. Ήταν ο τελευταίος σταθμός μιας πυκνής μέρας. Μπήκα φορτωμένος και κουρασμένος. Κάποια στιγμή σκέφτηκα να εγκαταλείψω την περιδιάβαση. Κάθισα λίγο σε μιαν άκρη. Μετά σήκωσα αφηρημένος το κεφάλι κι είδα μπροστά μου το πορτρέτο του Νικολάι Γκόγκολ. Του συγγραφέα που έγραψε το βιβλίο «Τάρας Μπούλμπα». Θυμήθηκα πως μιλούσε για την ζωή των Κοζάκων. Σηκώθηκα κι άρχισα να ακολουθώ τη διαδρομή της Ρωσίας μέσα από ιστορικούς πίνακες. σαν να άγγιζα κάτι από την προγενέστερη ζωή μιας χώρας που απλώνει από την Ευρώπη μέχρι την Ασία.

Κάποια στιγμή πρόσεξα την βυζαντινή πτέρυγα. Κι εκεί έμεινα για ώρα μπροστά σε μερικές από τις πιο εντυπωσιακές αγιογραφίες. Ανάμεσα τους και μερικές του κορυφαίου Αντρέι Ρουμπλιώφ. Του μεγαλύτερου ζωγράφου της «αρχαίας ρώσικης τέχνης». Για τη ζωή του Ρουμπλιώφ είχα δει κάποτε ένα φιλμ του σπουδαίου Αντρέι Ταρκόφσκι σ’ έναν κατάμεστο από νέους κινηματογράφο της Αθήνα. Αρκετά χρόνια αργότερα είχα δει ένα άλλο φιλμ του Ταρκόφσκι, την Θυσία, σε έναν άδειο κινηματογράφο του Λέστερ. Μίλαγε για την βαθιά σχέση των Ρώσων με το βυζαντινό παρελθόν τους ! Ήταν το κύκνειο άσμα του Ταρκόφσκι. Σε μια σκηνή ένας εξόριστος Ρώσος, στη Σουηδία ξαναθυμάται τη ζωή του κρατώντας μια βυζαντινή εικόνα λέγοντας: «Αυτή είναι η ψυχή της πατρίδας μου»! 

Εικόνα του μεγάλου Αντρέι Ρουμπλιώφ. Ίσως η "ψυχή της Ρωσίας" να είναι αποτυπωμένη και στο βυζαντινό παρελθόν της.

Ίσως πράγματι αυτή να είναι η ψυχή της Ρωσίας. Μιας χώρας με βαθύ μυστικισμό και μεγάλη συλλογικότητα. Μιας χώρας με αντίληψη του μεγέθους και της ιστορίας της. Όλα αυτά κάποια στιγμή έρχονται στο τέλος και δένουν παράξενα και αξεδιάλυτα γύρω από την παλιά βυζαντινή κληρονομιά της. Αυτή η βυζαντινή κληρονομιά είναι που έκανε τους εσωστρεφείς, υπομονετικούς και συλλογικούς Ρώσους τόσο οικείους στους εξωστρεφείς, ανυπόμονους και ατομιστές Έλληνες...

 

(Σημείωση: Το παραπάνω ταξιδιωτικό χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στο τριμηνιαίο λογοτεχνικό περιοδικό Δεκατα το καλοκαίρι του 2015. Εδώ αναδημοσιεύεται με ορισμένες αλλαγές και με φωτογραφίες του συγγραφέα.)