Εν Άνδρω

Του Διαμαντή Μπασαντή

Το βιβλίο του Νίκου Βασιλόπουλου Λατινοκρατία στην Άνδρο, αποτελεί για δύο λόγους τομή στην καταγραφή της ιστορίας του νησιού μας:

α) Αποτυπώνει μιαν πολύ σημαντική εποχή της Άνδρου ολοκληρωμένα τόσο με το εύρος του υλικού όσο και με την έκταση της έρευνας του.

Το βιβλίο καλύπτει όλη την Άνδρο και για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο 360 χρόνων. Ξεκινά την έρευνα από την αρχιτεκτονική και την κατασκευαστική δομή των κτιρίων κάθε περιοχής και προχωρά σε χωροταξικές και πολεοδομικές αποτιμήσεις αποκαλύπτοντας σταδιακά την περιοχή που εξετάζει για την χρονική περίοδο της λατινοκρατίας.

Εξετάζει ενδελεχώς μνημεία και χώρους. Ψάχνει τα συνοδευτικά έγραφα, εξετάζει τα ιστορικά δεδομένα μέσα στα οποία τα κτίσματα δημιουργήθηκαν. Επισκέπτεται ακούει μαρτυρίες και καταγράφει φωτογραφικά τι απέμενε. Και τέλος προχωρά σε σημαντικές εξιστορήσεις και εκτιμήσεις. Γράφει μια ιστορία μισοσβησμένη, αγνοημένη, παρασιωποίημενη ή χαμένη στο βάθος του χρόνου.

Είναι μια δουλειά αναφοράς αλλά και υποδομής για το μέλλον. Και το γράφουμε αυτό γιατί με την απερισκεψία που μας δέρνει κανείς δεν είναι σίγουρος τι θα επιζήσει της εποχής μας. Μιας εποχής επιπόλαιης που αγνόησε και περιφρόνησε από την αρχή μέχρι το τέλος την ιστορία και τα διδάγματα της.

Το γράφουμε βλέποντας τον πύργο του Μπίστη στις Στενιές να καταρρέει πλέον από την φθορά του χρόνου. Βλέπουμε σημαντικούς πύργους στο Κόρθι να έχουν αφεθεί στη μοίρα τους. Ή, να έχουν μεταλλαχτεί σε τέτοιο σημείο που να μην αναγνωρίζονται. Σημαντικά γεφύρια της λατινοκρατίας έχουν αγνοηθεί, ξεχαστεί, εγκαταλειφθεί. Το κάστρο του ΜάρκουΝτάντολου (Μακροτάνταλο) να έχει εξαφανιστεί. Το Μέσα Κάστρο χάθηκε κι αυτό. Και μεγάλα τμήματα της περίφημης «Φαρδιάς Στράτας» του Μαρίνου Δάνδολου, που κάποτε ένωνε τον Μακροτάνταλο με το Κάτω και το Επάνω Κάστρο, τείνει σε πολλά σημεία να εξαφανιστεί. Από όλα τα μνημεία της λατινοκρατίας μόνο στο Επάνω Κάστρο έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές.

Ο Νίκος Βασιλόπουλος, λοιπόν, καταφέρνει και διασώζει στις σελίδες του κάτι από ένα παρελθόν, που μας καθόρισε, για το οποίο εμείς ελάχιστα ξέρουμε και το χειρότερο είναι πως αδιαφορούμε. Τουλάχιστον με το βιβλίο αυτό οι επίγονοι μας κάτι θα βρουν.

Γνώστης των προηγούμενων έργων ο Βασιλόπουλος χρησιμοποιεί συστηματικά τα γραπτά των ιστορικών Δ. Πασχάλη και Δ. Πολέμη. Όμως με επιστημονική τόλμη προχωρά και ανιχνεύει βήμα-βήμα ξανά τα δεδομένα της αδριακής γης. Τους συμβουλεύεται, αλλά και τους αναιρεί πηγαίνοντας πάρα κάτω όπου και όταν πρέπει.

Ο Βασιλόπουλος αποτυπώνει για πρώτη φορά με τόση ενάργεια τα αρχικά 12 φέουδα της Λατινοκρατίας. Προσδιορίζει τα όρια τους, την εξέλιξη τους, τους άρχοντες και τους κτήτορες τους. Και τα παρακολουθεί ένα-ένα μέχρι το τέλος της εποχής τους. Ο εξαιρετικός χάρτης του συνοδεύει την έκδοση αποτελεί την επιτομή μιας εξαιρετικής εργασίας. Για πρώτη φορά έχουμε μπροστά μας την χαρτογράφηση μιας εποχή που άλλαξε αποφασιστικά την πορεία της Άνδρου μέχρι σήμερα.

Η Άνδρος και η Τήνος όπως αποτυπώθηκαν το 1683

β) Προβάλει μια άλλη οπτική για την λατινική περίοδο και την σχέση της με την εξέλιξη της ιστορίας της Άνδρου.

Είναι γνωστό πως η Ιστορία γράφεται ανάποδα: από εμπρός προς τα πίσω. Από το σήμερα προς το χτες. Τα γεγονότα που «τρέχουν» στο παρόν για να κριθούν πρέπει να κατακάτσει η σκόνη των ημερών για να ξεχωρίσουν τα διαχρονικά από τα εφήμερα. «Τρέχουν», λοιπόν, στο παρόν. Αλλά κατασταλάζουν στο μέλλον. Οι περιγραφές μιας τρέχουσας κατάστασης έχουν πάντα και την ανάλογη φόρτιση και ένταση του σήμερα. Όμως η ιστορία χρειάζεται ψύχραιμο μάτι και απόσταση. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει μια συνολικότερη εικόνα.

Βέβαια και η αφήγηση από το σήμερα προς το χτες ενέχει τον κίνδυνο της αποτίμησης του χτες μέσα από τις αξίες και τις ιδεολογίες του σήμερα. Άρα πολλές ερμηνείες και αποτιμήσεις του σήμερα έχουν αντιλήψεις του σήμερα. Αυτό ήταν ένα λεπτό σημείο και κάποιοι από αυτούς που ασχολήθηκαν νωρίτερα με την ιστιρία της Άνδρου ακολουθώντας τις αντιλήψεις της εποχής τους προσπέρασαν ή αγνόησαν την περίοδο της λατινοκρατίας. Κι όμως περίοδος της λατινοκρατίας είναι αυτή που διαμόρφωσε την σημερινή εικόνα της Άνδρου σε μεγάλο βαθμό.

Ο Βασιλόπουλος κάνει το αντίθετο. Ξεκινά να εξετάζει την Άνδρο της περιόδου της λατινοκρατίας θεωρώντας την κομβική στην εξήγηση της Ιστορίας του νησιού μας. Με επιμονή, υπομονή και ζήλο επιχειρεί να την καταγράψει και να την αποτυπώσει αναζητώντας την αφετηρία της μέχρι σήμερα εξέλιξης της Άνδρου.

Σημαντικότατος στην θεωρητική συγκρότηση της διαδρομής του βιβλίου είναι ο εξαιρετικός πρόλογος του καθηγητή Ν. Βογιαζίδη. Όπως σημειώνει ο Νικολός Βογιαζίδης η διαδρομή της έρευνας του Βασιλόπουλους εδράζεται στο έργο του μεγάλου Γάλλου ιστορικού, γεωγράφου και στοχαστή Φερδινάνδου Μπρωντέλ. Ένα έργο που άνοιξε νέους δρόμους στην ιστορία καθώς την διασύνδεσε με την γεωγραφία και την κοινωνική θεωρία. Κάτι που συμβαίνει σε όλο το έργο του Βασιλόπουλου όπου ο τόπος διαμορφώνει ως ένα σημείο τους ανθρώπους και το έργο τους.

Την αντίληψη πως η Άνδρος του σήμερα έχει την αφετηρία της στο μεσαίωνα του χτες, πρώτος παρατηρεί ο Ν. Βογιαζίδης, την διατύπωσε στο ιστορικό μυθιστόρημα του Σταμάτη Μ. Καμπάνη, που αποτύπωσε την Άνδρο και το αρχιπέλαγος της πειρατείας στα όρια του μεσαιωνικού κόσμου. Εκεί που ο Καμπάνης περιγράφει τις εικόνες της καθημερινότητας ο Βασιλόπουλος γράφει την ιστορία αυτής της καθημερινότητας μέσα από τα κτίρια και τον τόπο. Ο Καμπάνης περιέγραψε σκηνές από έναν τόπο και μια κοινωνία, της οποίας μερικά χρόνια αργότερα ο Βασιλόπουλος κατέγραψε και εξιστόρησε τα αποτυπώματα της στον χώρο.

Το βιβλίο του Βασιλόπουλου, όπως σημειώνει στον σημαντικό πρόλογο του ο καθηγητής Βογιαζίδης, κινείται στην ίδια κατεύθυνση που είχε κινηθεί νωρίτερα και το βιβλίο των Σταμάτη Μ.Καμπάνη και Διαμαντή Μπασαντή «Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο» που είχε εκδοθεί το 2012.

Όπως σημειώνει ο Ν. Βογιαζίδης εκείνο το βιβλίο κινείτο πέρα από τα όρια μιας συμβατικής ιστοριογραφίας. Μια ιστοριογραφία η οποία περνούσε από το Βυζάντιο στην τουρκοκρατία και μετά στη νεότερη Ελλάδα αγνοώντας την τόσο σπουδαία για την Άνδρο περίοδο των Βενετών και των Φράγκων.

Κι όμως η λατινοκρατία άλλαξε εκ βάθρων την Άνδρο. Όπως συνόψιζε η έκδοση των Καμπάνη-Μπασαντή: η Άνδρος υπό τον Μαρίνο Δάνδολο και τους Βενετούς άλλαξε εντελώς γεωστρατηγικό προσανατολισμό. Ο δυτικός προσανατολισμός  εγκαταλείφθηκε. Το νησί στράφηκε ανατολικά. Κάστρα και οικισμοί χτίστηκαν ανατολικά κοιτάζοντας προς το Αιγαίο και την Κωνσταντινούπολη. Μια άλλη κοινωνία δημιουργήθηκε. Παραλλάσσοντας τον Ζακ ΛεΓκοφ, που έγραψε πως «η Ευρώπη γεννήθηκε τον μεσαίωνα» μπορούμε να πούμε πως και η Άνδρος ξανακτίστηκε ή ξαναξεκίνησε τον μεσαίωνα από τους Βενετούς.

Η Χώρα της Άνδρου όπως αποτύπωθηκε ζωγραφικά το 1717

Συμπέρασμα

Με το βιβλίο του Νίκου Βασιλόπουλου διαμορφώνεται ένας νέος χώρος έρευνας, αλλά και εμπεδώνεται μια νέα θεώρηση την ιστορία της Άνδρου. Ότι προηγουμένως είχε γραφεί λογοτεχνικά από τον Σταμάτη Καμπάνη (Γυρισμός στην Άνδρο, 2006) και είχε πρωτοπαρουσιαστεί ως ιστορική αναφορά από τους Σταμάτη Καμπάνη και Διαμαντή Μπασαντή (Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο, 2012) με τον Νίκο Βασιλόπουλο (Λατινοκρατία στην Άνδρο, 2014) εδραιώνεται πλέον σε μια στέρεη επιστημονική βάση.