ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΥΡΙΓΟΣ: Η αυτοσυνειδησία των Ελλήνων το 1821

: on 02 Αυγ 2021

Του Άγγελου Συρίγου

Αν. καθηγητής διεθνούς δικαίου & εξωτερικής πολιτικής.

Βουλευτής Ν.Δ. Α΄ Αθηνών - Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων

Στιγμιότυπο από την συναρπαστική ομιλία του Άγγελου Συρίγου για την επανάσταση του 1821 κάτω από την προτομή του Θεόφιλου Καΐρη στην Χώρα

(Στις 23 Ιουλίου 2021 ο Άγγελος Συρίγος παρουσίασε με μια εξαιρετική ομιλία του το βιβλίο που εξέδωσε για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης το "Εν Άνδρω" σε επιμέλεια Δ. Μπασαντή "Άνδρος 200 χρόνια". Η ομιλία του έγινε στην ιστορική πλατεία Θεόφιλου Καΐρη της Χώρας και συνεπήρε το ακροατήριο της για δύο λόγους ο πρώτος ήταν η ιδιαίτερη αναφορά στην Άνδρο, ο δεύτερος ήταν η ιστορική αναφορά στην Επανάσταση του 1821 και στην αυτοσυνειδησίας των Ελλήνων.

Το πρώτο μέρος αφορούσε το βιβλίο και την Άνδρο. Και εξήψε το ενδιαφέρον του ακροατήριου που ήταν ανδριώτες. Όμως το δεύτερο μέρος συγκίνησε βαθιά το ακροατήριο γιατί αφορούσε την αυτοσυνειδησία των Ελλήνων κατά την Επανάσταση και μεχρι σήμερα. Ο καθηγητής Συρίγος και ο πολιτικός Συρίγος συνυπήρξαν σε ένα περιεκτικό λόγο που κινήθηκε ανάμεσα στην πραγματική ιστορία και στην πολιτική. Αντιπαρατιθέμενος με τις ιδεολογικές "ερμηνείες" (ή παρερμηνείες) που επιχείρησε εκ των υστέρων η πολιτική ορθότητα της εποχής.

Ο καθηγητής και πολιτικός Άγγελος Συρίγος τονίζει τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων σε μια εποχή αμφισβήτησης του εθνικού χαρακτήρα της Επανάστασης.

Ο Άγγελος Συρίγος ξέφυγε από τον ρόλο του παρουσιαστή ενός βιβλίου και έγινε παρουσιαστής των στοιχείων αυτοσυνειδησίας ενός Έθνους που ακόμα μπερδεύεται (ή το μπερδεύουν οι εκ των υστέρων λογιοτατισμοί και κοινωνικοφανείς ερμηνείες) για τον ρόλο της επανάστασης του. Έθεσε τα βασικά ερωτήματα αυτοσυνειδησίας μιας κοινωνίας κι ενός έθνους εν τω γενέσθαι:

Ήταν εθνικοαπελευθερωτική ή κοινωνική η επανάσταση του Καραϊσκάκη, του Κανάρη, του Κοραή και του Καΐρη; Ποια στοιχεία υπερίσχυσαν και την καθόρισαν; Ποιοι ήταν αυτοί που επαναστάτησαν και ποιο ήταν το τελικό ζητούμενο ενός αγώνα που κράτησε 8 ολόκληρα χρόνια;

Σε αυτά τα καίρια ερωτήματα ο καθηγητής Άγγελος Συρίγος απάντησε με λόγο περιεκτικό, απλό και σύντομο και καθήλωσε ένα ακροατήριο και μια πλατεία που έμεινε μέχρι το τέλος της ομιλίας του κρεμασμένη από τα χείλη του.

Μεταφέρουμε εδώ σήμερα το δεύτερο μέρος της ομιλίας του που αφορά όλους όσους αισθάνονται Έλληνες και τις επόμενες μέρες θα ακολουθήσει το πρώτο μέρος που αφορά τους Ανδριώτες - ΕΝ ΑΝΔΡΩ)

Θεόφιλος Καΐρης: Έλλην, Ανδριώτης, Δάσκαλος και Αγωνιστής από την αρχή μέχρι το τέλος της Ελευθερίας

Διακόσια χρόνια από την έναρξη της επαναστάσεως θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε κάποια σημεία που σχετίζονται με την επανάσταση και την αυτοσυνειδησία μας.

α) Η ελληνική επανάσταση ήταν δική μας υπόθεση

Γενεές υπόδουλων Ελλήνων γαλουχήθηκαν με την ιδέα ότι τον ρόλο του απελευθερωτή τους θα ανελάμβαναν οι Ρώσοι. Η αντίληψη ότι κάποια ξένη δύναμη θα ερχόταν να μας απελευθερώσει ή να πολεμήσει τον δικό μας πόλεμο δεν πρέπει να μας ξενίζει. Υπάρχει ακόμη και σήμερα. Το καλοκαίρι του 2020 πολλοί Έλληνες αναρωτιούνταν τί στάση θα κρατήσει το Ισραήλ ή η Γαλλία εν σχέσει προς την ένταση που υπήρχε μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο. Τουλάχιστον, οι πρόγονοί μας τον 18^ο και 19^ο αιώνα είχαν μία καλή δικαιολογία. Ήταν ασύλληπτη η διαφορά των υπόδουλων Ελλήνων εν συγκρίσει προς τους κυρίαρχους Τούρκους. Μόνον κάποια πολύ ισχυρή χώρα φάνταζε ικανή να μας απελευθερώσει.

Η ομάδα, όμως, που προχώρησε στην προετοιμασία της επαναστάσεως, η Φιλική Εταιρεία, γνώριζε ότι πρέπει να βασιστούμε στις δικές μας δυνάμεις. Καλλιεργήθηκαν, για προφανείς λόγους όλες αυτές οι φήμες περί των μελών της «Αοράτου Αρχής», του ανώτατου καθοδηγητικού οργάνου των Φιλικών. Η επανάσταση, όμως, υπήρξε εξ αρχής αποκλειστικώς δική μας υπόθεση και οργανώθηκε από τη Φιλική Εταιρεία.

β) Η επανάσταση ήταν ελληνική υπόθεση και ήταν εθνικοαπελευθερωτική

Η επιλογή των παραδουνάβιων ηγεμονιών όπου ξεκίνησε ο Υψηλάντης την επανάσταση είχε τη σημασία της. Η επανάσταση του 1821 δεν είχε ξένους διοργανωτές. Η ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας, αντιλαμβανόμενη το μέγεθος του εγχειρήματος, -άοπλοι χωρικοί εναντίον μίας αυτοκρατορίας- προσπάθησε μέσω του τολμήματος στη Μολδοβλαχία να παρασύρει τη Ρωσία στον αγώνα για την ελληνική ανεξαρτησία. Οι Ρώσοι δεν ήλθαν και φυσικά η επανάσταση δεν πέτυχε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Επειδή ακριβώς ήταν εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση, πέτυχε εκεί που μπορούσε να πετύχει: στις περιοχές που ζούσε ακμαίος ο ελληνισμός.

Η εκκλησία ως φορέας της ελληνικής συνείδησης

γ) Ο ρόλος της θρησκείας και ο ρόλος της Eκκλησίας

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία η θρησκεία προσδιόριζε την ταυτότητα του υπόδουλου. Δεν λειτούργησε όμως αυτοματοποιημένα το σχήμα: οι υπόδουλοι χριστιανοί εναντίον των μουσουλμάνων κατακτητών τους. Εάν πράγματι λειτουργούσε, τότε και η επανάσταση θα επιτύγχανε στη Μολδοβλαχία και αρκετοί βαλκανικοί λαοί θα πολεμούσαν μαζί μας για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.

Τον δεσπόζοντα ρόλο στη διατήρηση της ελληνικής συνειδήσεως κατά τους 4 αιώνες δουλείας έπαιξε η Eκκλησία. Το 1821 επαναστάτησαν όσοι αισθάνονταν Έλληνες για να αποκτήσουν την ελευθερία τους εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Eκκλησία, λόγω της γλώσσας που χρησιμοποιούσε υπήρξε ο κύριος φορέας διατηρήσεως ελληνικού πολιτισμού, της εθνικής ταυτότητας αλλά και της εθνικής αφυπνίσεως των Ελλήνων.

Πίνακας του Βαγγέλη Τζερμιά στην έκθεση Κυδωνιέως, Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, αρχιστράτηγος των Ελλήνων. Σκοτώθηκε στη μάχη του Φαλήρου για την απελευθέρωση των Αθηνών. Από ορισμένους σήμερα αμφισβητείται ο εθνικοαπελευθερωτικός χαρακτήρας του Αγώνα!!!

δ) Ποιοι ήσαν αυτοί που επαναστάτησαν

Οι επαναστάτες πρόγονοί μας δεν ήσαν ούτε πρίγκηπες, ούτε δούκες, ούτε καν βαρωνέτοι. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήσαν κτηνοτρόφοι (κατά κυριολεξίαν τσομπάνηδες), ψαράδες, γεωργοί και αγωγιάτες. Σε κάποιες λίγες περιπτώσεις μπορεί να ήσαν έμποροι ή ιερείς. Σίγουρα πάντως δεν έφεραν τίτλους ευγενείας. Αυτοί οι ταπεινοί, απλοί και αγράμματοι ή ολιγογράμματοι άνθρωποι, οι χωριάτες όπως θα λέγαμε σήμερα, επαναστάτησαν εναντίον μίας πανίσχυρης αυτοκρατορίας και νίκησαν.

ε) Αυτοί που πολεμούσαν ήσαν Έλληνες;

Τα τελευταία χρόνια, όμως, διακινείται η άποψη ότι πολλοί οπλαρχηγοί δεν ήσαν Έλληνες αλλά Αρβανίτες. Πιο σωστά: επειδή ήσαν Αρβανίτες, δεν ήσαν Έλληνες. Στη διάρκεια τόσων χιλιάδων ετών το ελληνικό έθνος αναμείχθηκε επανειλημμένως με νέους πληθυσμούς. Οι νέοι πληθυσμοί προσαρμόζονταν και αφομοιωνόταν από το υπόλοιπο πληθυσμιακό σύνολο προσφέροντας τις δικές του πολιτισμικές επιρροές. Η εθνική μας ταυτότητα είναι πρωτίστως πολιτισμική. Η ισχύς του ελληνικού πολιτισμού είναι η δυνατότητά του να ενσωματώνει δημιουργικά νέους πληθυσμούς και νέα στοιχεία.

Στην επανάσταση του 1821 έλαβαν μέρος όσοι αισθάνονταν Έλληνες. Κάποιοι εξ αυτών ανήκαν σε άλλες γλωσσικές ομάδες και δεν είχαν ως μητρική γλώσσα την ελληνική. Μπορούμε να αμφισβητήσουμε την ελληνική συνείδηση των Σουλιωτών που δεν έχουν λείψει από κανέναν αγώνα του ελληνικού έθνους μετά τον 18^ο αιώνα επειδή ένα σημαντικό ποσοστό τους μιλούσε αρβανίτικα; Μπορούμε να αμφισβητήσουμε τον Κωλέττη ή τον Κασομούλη επειδή ήσαν Βλάχοι;

Ο Άγγελος Συρίγος, ως ΓΓ Μεταναστευτικής Πολιτικής το 2013, χορήγησε ελληνική ιθαγένεια στον Γιάννη Αντετοκούνμπο, ο οποίος γεννήθηκε στην Ελλάδα, έλαβε ελληνική παιδεία και αισθανόταν πάντα Έλληνας. "Έλληνες είναι οι της ημετέρας Παιδείας μετέχοντες" έγραφε πριν 24 αιώνες ο Ισοκράτης. Αυτά ίσχυαν και ισχύουν από το 1821 μέχρι το 2021...

στ) Πώς χρηματοδοτήθηκε η επανάσταση;

Μία επανάσταση δεν γίνεται χωρίς χρήματα. Η ελληνική επανάσταση χρηματοδοτήθηκε από δικούς μας πόρους. Οι άτακτοι πολεμιστές, δηλαδή όσοι εγκατέλειπαν την εργασία τους και πήγαιναν να πολεμήσουν, πληρώνονταν. Οι μισθοί ήσαν κεντρικά καθορισμένοι. Τα χρήματα για την πληρωμή των μισθών προέρχονταν από τις υποχρεωτικές ή εθελούσιες συνεισφορές των εχόντων· από τον κλασικό φόρο της δεκάτης από την ετήσια σοδειά· από τα λάφυρα του πολέμου και από την έγγειο οθωμανική περιουσία που εκπλειστηριαζόταν ή ενοικιαζόταν.

Και τα δάνεια που πήραμε από τους Άγγλους; ακούγεται ο αντίλογος. Κατ’ αρχάς ένα πολύ μικρό τμήμα των δύο δανείων έφτασε τελικώς στο ελληνικό κράτος. Το δε ποσόν που έφτασε, χρησιμοποιήθηκε πρωτίστως από τις αντιμαχόμενες ομάδες κατά τον εμφύλιο πόλεμο. Επιπλέον, το πρώτο δάνειο δόθηκε το 1824, τρία χρόνια μετά την έναρξη της επαναστάσεως και το δεύτερο το 1825.

ζ) Ο ρόλος των ξένων και το Ναυαρίνο

Είναι κοινός τόπος για όλους τους ιστορικούς ότι η αμερικανική επανάσταση πέτυχε λόγω της αποφασιστικής βοήθεια που προσέφεραν οι Γάλλοι, οι Ισπανοί και οι Ολλανδοί. Ουδείς ιστορικός, όμως, έχει διανοηθεί να διαγράψει την αμερικανική επανάσταση λέγοντας πως ό,τι έγινε ήταν αποτέλεσμα της παρεμβάσεως Γάλλων, Ολλανδών και Ισπανών.

Αυτό που δεν γίνεται με την αμερικανική επανάσταση, έχει καταστεί περίπου κανόνας με την ελληνική. «Δεν ελευθερωθήκαμε – μας απελευθέρωσαν οι Μεγάλες Δυνάμεις» είναι η άποψη που διακινείται τα τελευταία χρόνια. Η ναυμαχία του Ναυαρίνου, όπου όντως οι ξένοι έδωσαν την αποφασιστική ώθηση προς την ανεξαρτησία μας, ήλθε τον Οκτώβριο του 1827. Έως τότε είχαν ήδη προηγηθεί περισσότερα από 6 χρόνια επαναστατικού βίου των Ελλήνων. Χωρίς αυτά δεν θα υπήρχε Ναυαρίνο.

Πίνακας του Βαγγέλη Τζερμιά στην έκθεση Κυδωνιέως. Ο στρατηγός Γιάννης Μακρυγιάννης. Έμαθε γράμματα για να γράψει τα απομνημονεύματα του και να εξηγήσει μόνος του γιατί πολέμησε. Ο λόγος του πηγαίνει μέχρι σήμερα πολύ πιο πέρα από αυτόν τον μετέπειτα "ερμηνευτών" του...

θ) Γιατί πολεμήσαμε

Ο Καραϊσκάκης δεν ήταν γνωστός ως λάτρης του γαλλικού διαφωτισμού… Είχε περάσει από το σφυρί και το αμόνι της εποχής εκείνης, από την αυλή του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Είναι κεφαλαιώδες να συνειδητοποιήσουμε τους λόγους που ένας άνθρωπος με αυτό το υπόβαθρο άλλαξε εντελώς την πορεία του. Διεκδίκησε συνειδητά τη συγκρότηση ελεύθερου ελληνικού κράτους. Το ελληνικό κράτος συγκροτήθηκε ως ο πολιτειακός φορέας ενός συγκεκριμένου πολιτισμού υπό συνθήκες ελευθερίας. Ο Καραϊσκάκης, ο Κολοκοτρώνης, ο Μάρκος Μπότσαρης οι επαναστάτες, δεν πολέμησαν για να δημιουργήσουν γενικώς και αορίστως ένα σύγχρονο κράτος. Επαναστάτησαν για να δημιουργήσουν ένα ελληνικό κράτος. Ένα κράτος που (και τότε και τώρα) δεν μπορεί να είναι ουδέτερο έναντι της ελληνικής ταυτότητας των κατοίκων του.

Τί επιτύχαμε

Πήραμε μία από τις πλέον φτωχές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν υπήρχαν λιμάνια, δρόμοι, υποδομές. Όλες σχεδόν οι πεδιάδες του νέου κράτους καλύπτονταν από λιμνάζοντα ύδατα, βαλτοτόπια. Οι κάτοικοι ζούσαν στα βουνά για να αποφύγουν την ενδημική ελονοσία. Επιπλέον, μετά το πέρασμα του Ιμπραήμ η χώρα ήταν ένας απέραντος ερειπιώνας. Μέσα σε διάστημα 200 ετών η Ελλάδα κατάφερε να γίνει με μεγάλη διαφορά το πιο πλούσιο από τα κράτη που δημιουργήθηκαν στα εδάφη που κατείχε η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η πρόοδος και η ευημερία δεν ήταν μόνον στον τομέα του οικονομικού πλούτου. Ήμασταν από τα πρώτα ευρωπαϊκά κράτη που απέκτησαν Σύνταγμα. Καθιερώσαμε ήδη από τα μέσα του 19^ου αιώνος την καθολική ψηφοφορία (για άνδρες). Παρά τα εγγενή προβλήματα του πολιτικού μας συστήματος, είμαστε από τις παλαιότερα κοινοβουλευτικά πολιτεύματα παγκοσμίως. Όπως και πριν την επανάσταση, έτσι μέχρι και σήμερα η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να δίνει ανώτερη σημασία στα γράμματα. Τέλος από πλευράς ισχύος, η Ελλάδα είναι μέλος στις πιο επιλεκτικές και ταυτοχρόνως εκλεκτικές συμμαχίες στον κόσμο. Ίσως σε πολλούς να φαίνεται περίεργο αλλά, παρά την οικονομική καχεξία των τελευταίων δέκα ετών εξακολουθούμε να έχουμε μία ζηλευτή (για άλλα κράτη και έθνη) θέση στο παγκόσμιο σύστημα.

Το νόημα του 1821 είναι μία λέξη: ελευθερία. Είναι αυτό που κατάφερε αυτό το έθνος των τσοπάνηδων, των ψαράδων, των γεωργών και των αγωγιατών. Είναι αυτό που καλούμαστε να συνεχίζουμε.