Η απολογία του Σωκράτη: πάντα επίκαιρη μέχρι σήμερα...
Του Διαμαντή Μπασαντή
Σκηνικό λιτό και απέριττο (φωτο: Εν Άνδρω)
Το κείμενο της «Απολογίας» του Πλάτωνα είναι ένα από τα κορυφαία του Δυτικού Πολιτισμού, όπως επισήμανε ο σκηνοθέτης της παράστασης Δήμος Αβδελιώδης γράφοντας στο «Εν Άνδρω» πριν λίγες μέρες. Τα επιχειρήματα, ο διάλογος και οι αντιλήψεις, που αναπτύσσονται καθόρισαν και καθορίζουν πολλά από όσα και σήμερα κυριαρχούν στις δυτικές κοινωνίες. Η γνώση των ανθρωπίνων, της πολιτικής και της κοινωνικής ζωής, ελάχιστα έχει μεταβληθεί στο διάστημα των 2415 ετών που μεσολάβησαν από τότε. Ακόμα και η διαδικασία που ακολουθήθηκε έχει πάρα πολλές αντιστοιχίες με το σήμερα.
Λιτός και απέριττος ο πρωταγωνιστής (φωτο: Εν Άνδρω).
Με αυτό το υλικό στα χέρια ο σκηνοθέτης έκανε ότι πιο λιτό και απέριττο για να το αναδείξει. Και μάλιστα όταν είχε να το διαπραγματευτεί στην πρωτότυπη αρχαία ελληνική γλώσσα που γράφτηκε. Έτσι η παράσταση ήταν το κείμενο. Και το κείμενο ήταν η παράσταση. Και όλο αυτό το σχήμα ήρθε κι έδεσε αρμονικά με το φυσικό σκηνικό του πέτρινου ανοιχτού θεάτρου της Άνδρου. Δυστυχώς δεν μπορεί να πει κανείς ο ίδιο για τον φωτισμό της παράστασης και των προσώπων (την ευθύνη του οποίου είχε η παραγωγή του έργου) που βοήθησε ελάχιστα την παράσταση όπως γίνεται εμφανές και από τις φωτογραφίες.
Εξαιρετική η φυσικότητα στη ροή της αρχαίας γλώσσας (φωτο: Εν Άνδρω).
Ως προς την αρχαία γλώσσα. Μια πρώτη διαπίστωση: άλλο πράγμα να ακούς στη φυσική ροή της την αρχαία γλώσσα μας με την φυσικότητα που ομιλείτο πριν 2415 χρόνια. Ήταν κι ένα τεστ αρχαίων και νέων ελληνικών. Αλήθεια τι καταλαβαίνουμε σήμερα από την αρχαία γλώσσα;
Με την βοήθεια των υπέρτιτλων παρακολουθήσαμε το έργο οι περίπου 400 θεατές της παράστασης (φωτο: Εν Άνδρω).
Η απάντηση για τους περισσότερους αντιφατική: ενθαρρυντική κι απογοητευτική! Ενθαρρυντική μιας και εκατοντάδες λέξεις και εκφράσεις παραμένουν αναλλοίωτες μέσα στους αιώνες. Και συνάμα απογοητευτική αν σκεφτείς πως άλλες τόσες εκατοντάδες φορές χρειάστηκε να σηκώνουμε τα μάτια μας στην νεοελληνική μετάφραση για να παρακολουθήσουμε τα επιχειρήματα και την σκέψη του Σωκράτη.
Η κλεψύδρα νερού μετρούσε τον χρόνο της απολογίας (φωτο: Εν Άνδρω).
Ξανακούγοντας, ή καλύτερα συχνά ξαναδιαβάζοντας, το πλατωνικό κείμενο στην λιτή μα περιεκτική παράσταση του Δήμου Αβδελιώδη, έφτασα πάλι στο ίδιο συμπέρασμα με αυτό του φιλόλογου μου πριν δεκαετίες. Θυμάμαι μας εξηγούσε πως ο Σωκράτης μετά την πρωτολογία και την πρώτη απόφαση του δικαστηρίου ο ίδιος προκάλεσε τους δικαστές του, αλλά και το αποτέλεσμα της δεύτερης απόφασης τους. Και αυτό φάνηκε από την δεύτερη και δυσμενέστερη γι’ αυτόν ψηφοφορία.
Ο κατηγορούμενος Σωκράτης... (φωτο: Εν Άνδρω).
...και ο κατήγορος Μέλητος (φωτο: Έ Άνδρω).
Αυτό φαίνεται και από τα λόγια του Σωκράτη, που γίνονται πλέον πιο αρνητικά απέναντι τους μετά την πρώτη απόφαση. Δεν ικετεύει. Και τους το λέει. Δεν φοβάται και τους το δείχνει. Δεν επιδιώκει την φυγή και το βλέπουν. Μπορεί στο τέλος να προτείνει μια συμβολική χρηματική ποινή, υπό την πίεση των μαθητών του, όμως φαίνεται πως έχει πάρει τις αποφάσεις του. Και έτσι προβλέπει, όχι μόνο το δικό του τέλος, αλλά και τη δική τους εκ των υστέρων καθολική αποδοκιμασία.
Το σκηνικό της παράστασης. Στην άκρη η κλεψύδρα που μετρά τον χρόνο, τους χρόνους: ο χρόνος της δίκης, ο χρόνος της παράστασης, ο χρόνος της ζωής του Σωκράτη, ο χρόνος της δικής μας ζωής, ο χρόνος της Ιστορίας. Τόσοι χρόνοι και μόνο μια κλεψύδρα να μετρά τις συμβάσεις των χρόνων μέσα από τους οποίους κατανοούμε την ύπαρξη μας και τους άλλους...
Μαθητής κάποτε, λίγο παραξενεμένος, απλώς καταλάβαινα εκείνα τα λόγια. Τώρα όμως μεγάλος, με την βοήθεια της γνώσης που φορτώνει η ζωή, μπορώ και τα νοιώθω. Όμως και τότε και σήμερα εξακολουθώ πάντα να στέκω εκστατικός μπροστά στην ακροτελεύτια φράση της «Απολογίας» όπου ο δάσκαλος του «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» λέει: καιρός πια να πηγαίνουμε, εγώ για να πεθάνω, εσείς για να ζήσετε, το πιο είναι καλύτερο κανείς μας δεν ξέρει…
