Εν Άνδρω

Της Δανάης Α. Μπασαντή

Στην άκρη της χερσονήσου της Χώρας στην πλατεία που κάποτε υπήρχαν τα Εμπερικαίϊκα ορθώνεται από το 1958 το μνημειακό γλυπτό του Αφανή Ναύτη της Άνδρου, έργο του σπουδαίου κορθιανού γλύπτη της μεγάλης γενιάς του '30, Μιχάλη Τόμπρού (φωτ. Εν Άνδρω). 

Κοιτώντας τον Αφανή Ναύτη της Άνδρου, που αποχαιρετά φεύγοντας προς το Αιγαίο, ο νους ταξιδεύει μαζί του: σε ταξίδια μακρινά όπου ο ανδριώτης παππούς μου ταξίδεψε μέχρι το τέλος της ζωής του. Στα ταξίδια όλων των ναυτικών της Άνδρου που έφευγαν αδιάκοπα με τον ναυτικό σάκο στην πλάτη αποχαιρετώντας το νησί τους. Ο Αφανής Ναύτης έργο ενός εκ των κορυφαίων γλυπτών της γενιάς του ’30, του Μιχάλη Τόμπρου, είναι το σύμβολο του ναυτικού νησιού μας και της ιστορίας του εδώ και δύο αιώνες…

Αν πας στην απέναντι ακτή του Αιγαίου, προς τα εκεί που κοιτά ο Αφανής Ναύτης της Άνδρου, θα βρεις τη Χίο, που στέκει μισοκρυμμένη στο ορίζοντα. Και εκεί θα ανακαλύψεις με έκπληξη έναν ακόμα Αφανή Ναύτη. Έργο του σημαντικού γλύπτη Θανάση Απάρτη. Στο Βροντάδο μόλις τέσσερα χιλιόμετρα από το λιμάνι της Χίου. Εδώ ο ναύτης επιστρέφει στην πατρίδα. Όρθιος στην πλώρη ενός μικρού καραβιού ετοιμάζεται να ρίξει το καραβόσκοινο για να δέσει στην προβλήτα.

Ο ανδριώτης Αφανής Ναύτης στην ομώνυμη πλατεία στην άκρη της Χώρας αποχαιρετά το νησί και φαίνεται να φεύγει ταξίδι (φωτ. Εν Άνδρω).

Της Άνδρου ο Αφανής Ναύτης αποχαιρετά και φεύγει προς το πέλαγος, της Χίου επιστρέφει και δένει στο λιμάνι. Δύο διαφορετικές στιγμές του ταξιδιού. Δύο διαφορετικές αφηγήσεις δύο ναυτικών νησιών με μεγάλη ιστορία. Δύο σπουδαίοι γλύπτες της ίδιας γενιάς ο Μιχάλης Τόμπρος και ο Θανάσης Απάρτης συναντήθηκαν, καθένας με τον Αφανή Ναύτη του, σε δύο διαφορετικά ναυτικά νησιά. Και όλως τυχαίως την ίδια χρονιά: το 1958!!!

Οι δύο καλλιτέχνες

Ο Μιχάλης Τόμπρος και ο Θανάσης Απάρτης είναι δύο καλλιτέχνες που έχουν αφήσει ισχυρό στίγμα στην ελληνική γλυπτική του 20^ου αιώνα, με σημαντικές κοινές αναφορές. Σαν πρώτη θα μπορούσαμε να αναφέρουμε το Αιγαίο. Γεννημένος στην Άνδρο, στο Κόρθι, ο Μιχάλης Τόμπρος (1889) και ο Θανάσης Απάρτης στη Σμύρνη (1899), αλλά με καταγωγή της μάνας του από το Κόρθι (το γένος Αργυρού)!!! Εκτός όμως της κοινής καταγωγής τους από το Αιγαίο και την Άνδρο είχαν και κοινές καλλιτεχνικές καταβολές. Στάθηκαν και οι δύο ανάμεσα στον ακαδημαϊσμό και την αφαίρεση, μελετώντας και ενσωματώνοντας στη τέχνη τους τα κινήματα του μοντερνισμού, με την αναζήτηση στοιχείων ελληνικότητας που χαρακτηρίζει τη γενιά του ΄30, της οποίας υπήρξαν συνδιαμορφωτές. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που και οι δυο δημιούργησαν μεγάλα γλυπτά με το ίδιο θέμα, τον ανώνυμο έλληνα ναυτικό, που και για τα δυο τα αποκαλυπτήρια έγιναν την ίδια χρονιά (1958) και στήθηκαν στα δύο αντικρυστά νησιά του Αιγαίου με την μεγάλη ναυτική παράδοση, την Άνδρο και την Χίο.

Ο Αφανής Ναύτης της Άνδρου

Η Χώρα της Άνδρου είναι χτισμένη σε μια χερσόνησο. Στην άκρη της χερσονήσου που έχει διαμορφωθεί σε πλατεία βρίσκεται το μνημείο του Αφανή Ναύτη. Εκεί, στραμμένος προς τη θάλασσα, βρίσκεται ένας ανδριάντας μεγάλων διαστάσεων από χαλκό και γρανίτη. Δημιουργός του ο ανδριακής καταγωγής Μιχάλης Τόμπρος.

Τα εγκαίνια του αγάλματος του Μιχάλη Τόμπρου το 1958 από τον τότε βασιλιά Παύλο (αρχείο Foto Andros)  

Το έργο άρχισε να κατασκευάζεται το 1957 και τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 1958 παρουσία του βασιλιά Παύλου. Ο βασιλιάς απένειμε τότε στο Τόμπρο το μετάλλιο του Ταξιάρχη του Φοίνικος, στη σεμνή τελετή που ακολούθησε. Αυτό το μετάλλιο απονέμεται ακόμα και σήμερα σε πολίτες που διακρίνονται για τα επιτεύγματα τους στις τέχνες, στις επιστήμες ή σε κάποιον άλλο τομέα.

Ο ανδριάντας του Αφανή Ναύτη. Με την δυναμική της κίνησης που του προσέδωσε ο Μιχάλης Τόμπρος το άγαλμα απέκτησε θεατρικότητα (φωτ. Εν Άνδρω).  

O Αφανής Ναύτης της Άνδρου έχει κάποια ρεαλιστικά χαρακτηριστικά και κίνηση. Απεικονίζει μια ανδρική μορφή σε μετωπική στάση, με ναυτικά ρούχα και ναυτικό πηλίκιο στο κεφάλι. Ο ναύτης σηκώνει το δεξί του χέρι και χαιρετά ενώ στο αριστερό κρατάει το ταξιδιωτικό σακίδιο του. Το αριστερό του πόδι είναι προβεβλημένο ενώ το δεξί αντιστηρίζει πίσω. Η μεταλλική μορφή μοιάζει να ατενίζει την θάλασσα αναχωρώντας με το ναυτικό σακίδιο στον ώμο.

Ο Αφανής Ναύτης του Βροντάδου

Καθώς διασχίζει κανείς το παραλιακό δρόμο του Βροντάδου, μιας κωμόπολης 4 χιλιόμετρα από το λιμάνι της Χίου, θα συναντήσει στη πλευρά της θάλασσας, μια μικρή στρογγυλή πλατεία. Στην άκρη μέσα από τη θάλασσα ξεπροβάλει ένας μπρούτζινος ναύτης, σε μέγεθος μεγαλύτερο του φυσικού, πάνω σε βάση σχήματος πλώρης πλοίου που βρίσκεται σε υπερυψωμένο τσιμεντένιο βάθρο στην άκρη του κύματος. Το βλέμμα του ναύτη είναι στραμμένο στη στεριά. Τον ανδριάντα φιλοτέχνησε ο ανδριακής, εκ μητρός, καταγωγής Θανάσης Απάρτης.

 

Τα εγκαίνια του Βρονταδούσιου Αφανή Ναύτη το 1958 (φωτ. αρχείο ιστοσελίδας της Χίου) 

Το παρήγγειλε στο γλύπτη ο δήμαρχος του Βροντάδου το 1953 ή το 1954. Η ιδέα όμως αυτού του εγχειρήματος ήταν μιας ομάδας Χιωτών, που ανάμεσα τους ήταν ο Μικές Παϊδούσης, φίλος του Απάρτη. Την μακέτα του έργου ο καλλιτέχνης την δούλεψε στο εργαστήριο του στο Παρίσι, όπου βρισκόταν εκείνη την εποχή. Το φθινόπωρο του 1957 ο Απάρτης επέβλεψε την κατασκευή του βάθρου και την τοποθέτηση του έργου. Έτσι το καλοκαίρι του 1958 έγιναν τα αποκαλυπτήρια. 

Ο Αφανής Ναύτης του Απάρτη στο Βροντάδο της Χίου (αρχείο De Griekse Gidis).

Ο ναύτης αποδίδεται σε ώριμη ηλικία να στέκεται ευθυτενής με τα πόδια του να πατούν σταθερά μοιράζοντας το βάρος του κορμιού του. Φοράει ναυτικό πηλίκιο, χοντρό πουλόβερ και ψηλές αδιάβροχες γαλότσες. Η πλώρη του πλοίου και ο ναύτης κοιτούν τη στεριά. Στο δεξί του χέρι ο ναύτης κρατάει τυλιγμένο το καραβόσκοινο που ξετυλίγει με το αριστερό του χέρι από την κουλούρα που βρίσκεται ανάμεσα στα πόδια του.

Λεπτομέρεια της παραπάνω φωτογραφίας. 

Το θέμα του έργου είναι ο νόστος. Κάθε οικογένεια στο νησί είχε κάποιο ναυτικό. Αυτοί οι θαλασσόλυκοι ζούσαν χρόνια μακριά από το σπίτι και τους αγαπημένους τους έχοντας το νου τους την πατρίδα. Ο ναύτης του Βροντάδου επιστρέφει στο λιμάνι της δικής του Ιθάκης χαρίζοντας ένα αίσιο τέλος στην περιπέτεια της ζωής του. Το άγαλμα αυτό είναι αφιερωμένο σε όλους τους ναυτικούς που ταξίδευαν όλη τη ζωή τους στην ξενιτιά και σε εκείνους που χάθηκαν στα κύματα της οικουμένης.

Ο Καρδαμυλίτης ναυτικός

Εκτός όμως από τον Αφανή Ναύτη του Βροντάδου στη Χίο υπάρχει και το άγαλμα του Καρδαμυλίτη ναυτικού. Τα Καρδάμυλα βρίσκονται 28 χιλιόμετρα βόρεια της πρωτεύουσας της Χίου. Η πόλη έχει μεγάλη ιστορία αφού η περιοχή κατοικείται από την αρχαιότητα. Τα Κάτω Καρδάμυλα ή το Μάρμαρο όπως αποκαλούν οι ντόπιοι την παράλια περιοχή με το λιμανάκι του χωριού απέχει δύο χιλιόμετρα από το πάνω μέρος του χωριού. Στημένος στη πλατεία του μικρού λιμανιού ο μπρούτζινος ανδριάντας του Καρδαμυλίτη ναυτικού αγναντεύει τη θάλασσα.

 Ο Καρδαμυλίτης Ναυτικός στα Καρδάμυλα της Χίου. Το άγαλμα παρά τις αντιρρήσεις του Απάρτη τοποθετήθηκε στην πλατεία του μικρού λιμανιού. Αργότερα προστέθηκαν και τα τραπεζοκαθίσματα δίνοντας ένα καθαρά τουριστικό ντεκόρ στο άγαλμα.. (φωτ. διαδικτύου). 

Το μνημείο ανατέθηκε από το δήμο των Καρδαμύλων στο Θανάση Απάρτη το 1959. Σύμφωνα με την επιγραφή, που υπάρχει πάνω στο μνημείο, το έργο ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1961. Ο ναύτης ή καπετάνιος των Καρδαμύλων στέκεται στο υπερυψωμένο βάθρο του και έχει μέγεθος μεγαλύτερο του φυσικού. Ο κορμός του δεν φανερώνει κάποια κίνηση. Τα πόδια του στηρίζουν ισοσκελισμένα το βάρος του σώματος του, ενώ το κεφάλι του στρέφεται ελαφρά προς τα αριστερά. Το ναυτικό πηλίκιο που φοράει, τα κιάλια που κρατά στα χέρια του, οι ψηλές αδιάβροχες γαλότσες και τα βαριά ρούχα του υποδηλώνουν το ναυτικό επάγγελμα του. Η προκυμαία, στην οποία έχει τοποθετηθεί ο ανδριάντας του Καρδαμυλίτη ναυτικού, είναι σήμερα ανάμεσα σε τραπεζοκαθίσματα, τα οποία περιορίζουν το γλυπτό και δεν το βοηθούν να αναδειχτεί μέσα στον περιβάλλοντα χώρο. 

Άνδρος και Χίος

Η ναυτική παράδοση των δύο νησιών, της Άνδρου και της Χίου αποτυπώνεται στα γλυπτά έργα του Τόμπρου και του Απάρτη. Ο Μιχάλης Τόμπρος προσέδωσε κίνηση στον Αφανή Ναύτη του. Και επιπλέον κατάφερε να τον κάνει περίοπτο. Ο επισκέπτης της πλατείας του Αφανή της Άνδρου έχει ολόγυρα του πέλαγος και μπορεί να βολτάρει γύρω από τον μεγάλο ανδριάντα και παρατηρήσει την κίνηση του.

Σε περίοπτη και από την θάλασσα θέση ο Αφανής Ναύτης της Άνδρου (φωτ. Εν Άνδρω).

Ο Θανάσης Απάρτης δημιούργησε δύο διαφορετικές εκδοχές του δικού του Αφανούς Ναύτη, που όμως έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Αυτά σχετίζονται με τις στιλιστικές επιλογές των ενδυμάτων και των υποδημάτων αλλά και τον άξονα στήριξης των γλυπτών.

 Ο Αφανής Ναύτης της Χίου σε εντυπωσιακή θέση και αυτός στην ομώνυμη παραλία του Βροντάδου (φωτ. από το Explore Chios).

Οι Ναύτες των δύο σημαντικών ελλήνων γλυπτών του 20^ου αιώνα, δημιουργούν ένα διάλογο ανάμεσα στη παράδοση και τον μοντερνισμό. Η μορφή του Τόμπρου παρουσιάζει τα τυπικά χαρακτηριστικά του κλασικού ναύτη στις αρχές του 20^ου αιώνα. Με την κίνηση που του προσέδωσε ο Τόμπρος αποκτά μια θεατρικότητα. Τα δύο γλυπτά του Απάρτη αναδεικνύουν με λιτότητα και χωρίς έντονες λεπτομέρειες τον τύπο του ναύτη..

Ο αφανής Ναύτης της Άνδρου και του Βροντάδου μοιάζει να είναι καρέ από την ίδια ιστορία. Η αρχή του ταξιδιού αποτυπώνεται στο χαιρετισμό του αφανή της Άνδρου και η επιστροφή στη σύνθεση του αφανή του Βροντάδου. Και οι δύο ναύτες στέκουν με φόντο τη θάλασσα, ο αενάως αναχωρών του Μιχάλη Τόμπρου και ο αενάως επιστρέφων του Θανάση Απάρτη, αποτελούν τα σύμβολα μιας μεγάλης ναυτικής παράδοσης που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.             

Πηγές:

-Ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος (1889- 1974), Παυλόπουλος Δημήτριος, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ, 1997 (διδακτορική διατριβή)

- Το έργο του γλύπτη Θανάση Απάρτη, Καλόγνωμου Ζωή, ΕΜΠ, 1988 (διδακτορική διατριβή) http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/0915

-Φωτογραφία εγκαινίων Αφανή Ναύτη Βροντάδου από αρχείο ιστοσελίδας: http://local.e-history.gr/pages/viewpage.action?pageId=8487887