Εν Άνδρω

Της Δανάης Α. Μπασαντή

 

Η έκδοση του κορυφαίου ποιήματος του Εγγονόπουλου διακοσμημένη με πίνακες του ίδίου αναφορικά με το θέμα

Από το 1935 μέχρι σήμερα έχουν περάσει 82 ολόκληρα χρόνια. Από την πρώτη δημόσια παρουσίαση του υπερρεαλισμού από τον Ανδρέα Εμπειρίκο και την πρώτη υπερρεαλιστική συλλογή «Υψικάμινος» του ιδίου πολλά έχουν αλλάξει. Ο υπερρεαλισμός πέρασε από χίλια κύματα ξεκινώντας από την απόρριψη, την αντίδραση και την διακωμώδηση φτάνοντας σήμερα να είναι ένα από τα πλέον καλλιτεχνικά και πνευματικά κινήματα του 20^ου αιώνα. Αυτή ίσως να είναι η μοίρα των πρωτοπόρων που ανοίγουν δρόμους στη ζωή.

Καθόλου, λοιπόν, τυχαίο πως το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, ετοιμάζει για το καλοκαίρι 2017 ένα αφιέρωμα στον επιφανή ποιητή και ζωγράφο ΝίκοΕγγονόπουλο. Ο Νίκος Εγγονόπουλος είναι το τρίτο σχετικό αφιέρωμα του Ιδρύματος μετά το πρώτο στο αφιέρωμα στον υπερρεαλισμό και το δεύτερο στον Ανδρέα Εμπειρίκο.

Ο ποιητής και η μούσα

Με τον Εγγονόπουλο αρχίζει πλέον να σχηματοποιείται η εικόνα ενός κινήματος που είχε λίγους πρωτοπόρους και βρήκε λίγους ακολούθους. Ίσως σε μια επόμενη φάση να περιμένουμε και ένα αφιέρωμα στον Νίκολας Κάλας, τον τρίτο εκείνης της μεγάλης πνευματικής και καλλιτεχνικής παρέας.

Ο ελληνικός υπερρεαλισμός και ο Νίκος Εγγονόπουλος

Ο σουρεαλισμός ήταν ένα ευρωπαϊκό κίνημα, τόσο στις εικαστικές τέχνες, όσο και στη λογοτεχνία, και οριοθετείται ανάμεσα στο 1924 και το 1940. Η μικρή ομάδα που διέδωσε το κίνημα στην Ελλάδα αυτοπροσδιορίζονταν ως υπερρεαλιστές. Το υπερρεαλιστικό κίνημα έφτασε στην χώρα μας το 1935. Αν και είχε κοινές βάσεις με τον γαλλικό πυρήνα του, εντούτοις χαρακτηρίστηκε από ιδιομορφίες στην έκφραση του και στις ιδεολογικές και καλλιτεχνικές θέσεις του.

Το πνεύμα της μοναξιάς

Οι βασικοί δίαυλοι εισόδου του κινήματος στην Ελλάδα ήταν ο μαρξισμός και η ψυχανάλυση. Ο μαρξισμός εκφράστηκε κυρίως από τον Νίκολας Κάλας, που καθιερώθηκε ως μαρξιστής κριτικός. Τις απόψεις αυτές είχε εξ αρχής και ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο οποίος υπήρξε ο κύριος φορέας διάδοσης της ψυχανάλυσης ως θεωρίας και πρακτικής στην Ελλάδα.

Ο ποιητής και ο φιλόσοφος

Η πρώτη κοινή εκδοτική τους προσπάθεια ήταν δύο τεύχη του περιοδικού Νέα Φύλλα το 1937, που θεωρείται το πρώτο σουρεαλιστικό περιοδικό στην Ελλάδα. Στην συνέχεια εξέδωσαν τον τόμο «Υπερρεαλισμός Α΄». Το 1938 στην ομάδα προστίθεται ο Νίκος Εγγονόπουλος με την δημοσίευση της ποιητικής του συλλογής «Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν». Μια συλλογή που διακωμωδήθηκε ακόμα και πριν την ανάγνωση της. Η πρώτη έκθεση υπερρεαλιστικής ζωγραφικής, το 1939, είναι του Εγγονόπουλου στο σπίτι του Κάλα, την οποία οργάνωσε ο Εμπειρίκος (Μ.Χρυσανθόπουλος, Ο ελληνικός υπερρεαλισμός…, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2012).

Ο προφητάναξ Δαβίδ

Το διάστημα 1935-1938 οι τρεις τους άσκησαν κριτική στους δημοτικιστές και στους καθαρευουσιάνους και υπήρξαν πρωτοπόροι στην γλωσσική μείξη και στο ενιαίο της γλωσσας, που αργότερα κυριάρχησε. Στις θέσεις τους για την ποίηση ήταν επικριτικοί στο Παλαμά και στους παλαμιστές και συμφωνούσαν στην ανάδειξη του Καβάφη ως νεωτερικού ποιητή της Ελλάδος. Αυτός είναι και ο λόγος που δέχτηκαν επιθέσεις από το σύνολο της διανόησης του μεσοπολέμου (Μ.Χρυσανθόπουλος, Ο ελληνικός υπερρεαλισμός…, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2012).

Λόγω της έντονα μαρξιστικής τοποθέτησης των πρώτων υπερρεαλιστών και των πιέσεων της 4^ης Αυγούστου του Μεταξά, που επιβλήθηκε το 1936, έπαψε η προσπάθεια διάδοσης του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Σε αυτό συνετέλεσε πρώτον η οριστική αναχώρηση του Ν. Κάλας το 1938 για τη Γαλλία. Δεύτερον η ενασχόληση του Εμπειρίκου με την ψυχανάλυση και η αποχή του από τη πολιτική λόγω των πιέσεων που του ασκήθηκαν από το περιβάλλον του που είχε σχέσεις με τον Βενιζέλο και με Πλαστήρα. Και τρίτον η μεγάλη δυσκολία του Εγγονόπουλου να τοποθετηθεί δημόσια στα πολιτικά πράγματα, εφόσον εργαζόταν ως δημόσιος υπάλληλος (Μ.Χρυσανθόπουλος, Ο ελληνικός υπερρεαλισμός…, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2012).

Ο Νίκολας Κάλας

Στη περιοχή των εικαστικών τεχνών η απήχηση του υπερρεαλισμού ήταν περιορισμένη. Με την έκδοση της πρώτης ποιητικής συλλογής Υψικάμινος του Ανδρέα Εμπειρίκου, το Μάρτιο του 1935, ξέσπασαν σε έντονες αντιδράσεις το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, από τον τύπο μέχρι και τους επιφανείς λογίους της εποχής (Κατερίνα Περπινιώτη-Αγκαζίρ, Νίκος Εγγονόπουλος, ο ζωγραφικός του κόσμος, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007)

Η πρώτη αξιόλογη εικαστική παραγωγή ξεκίνησε στην Ελλάδα το 1937 με τους πίνακες του Νίκου Εγγονόπουλου, ο οποίος παραμένει μέχρι τώρα ο πιο σημαντικός αλλά και ο μόνος εκφραστής της σουρεαλιστικής ζωγραφικής την εποχή του μεσοπολέμου στη χώρα μας. Αξιοπρόσεχτη είναι η προσπάθεια του να δώσει στα έργα του χαρακτήρα ελληνικό, ώστε οι αρχές του διεθνούς σουρεαλισμού να αποτελούν πρότυπο για το δημιουργικό συνταίριασμα των αρχών αυτών με στοιχεία βγαλμένα από την ελληνική παράδοση (Αλέξανδρος Ξύδης, Προτάσεις για την ιστορία της Νεοελληνικής τέχνης Α’ Διαμόρφωση-Εξέλιξη, εκδόσεις Ολκός, Αθήνα 1976).