Εν Άνδρω

"Bacchanal of the Andrians" ή "Η Βακχική γιορτή των Ανδρίων". Πίνακας του Τιτσιάνο, 15ος αιώνας, μουσείο Πράδο Μανδρίτης...

Αγαπητέ κ. Μπασαντή,

Είμαι κι εγώ ένας καθημερινός αναγνώστης του Εν Άνδρω. Εντελώς συμπτωματικά ενημερώθηκα για την ύπαρξη ενός αναγεννησιακού πίνακα ζωγραφικής που αναφέρεται στην Άνδρο και τους Ανδριώτες.

Ο πίνακας δημιουργήθηκε από τον Τιτσιάνο, που θεωρείται από τους μεγαλύτερους και επιδραστικότερους ζωγράφους της Βενετίας του 15ου αιώνα. Ο πίνακας, που είναι ελαιογραφία σε καμβά, δημιουργήθηκε κατά το χρονικό διάστημα 1523-1525, εκτίθεται στο περίφημο μουσείο Πράδο της Μαδρίτης και ονομάζεται "Bacchanal of the Andrians" (στα Ελληνικά θα μπορούσε να μεταφραστεί περίπου "Η Βακχική γιορτή των Ανδρίων").

Ο πίνακας αποτελεί μέρος μιας τριλογίας έργων μυθολογικού περιεχομένου, τα οποία παρήγγειλε ο Alfonso I d'Este, Δούκας της Φερράρα, για να διακοσμήσουν το παλάτι του. Πηγή έμπνευσης για τον πίνακα αποτέλεσε το έργο του Ρωμαίου συγγραφέα Φιλόστρατου (2ος αιώνας μ.Χ.), ο οποίος άφησε μια συλλογή περιγραφών εικόνων υπό τον τίτλο "Imagines" (Εικόνες). Μία από αυτές τις περιγραφές αφορούαε την επίσκεψη του Βάκχου και των ακολούθων του, σατύρων και βάκχων, στην Άνδρο. Εκεί οι ιθαγενείς ευλογήθηκαν με την παρουσία ενός ποταμιού κρασιού. Αυτή η περιγραφή αναπαρίσταται στον πίνακα.

Μεταφράζω μερικές από τις πληροφορίες που δίνονται στα εξειδικευμένα σάιτ:

«Ο χείμαρρος κρασιού που βρίσκεται στο νησί της Άνδρου, και οι Ανδριώτες που έχουν μεθύσει από τον ποταμό, αποτελούν το θέμα αυτού του πίνακα. Ο Βάκχος ευνόησε τόσο πολύ την γη της Άνδρου, που αυτή αναβλύζει και δημιουργεί ποταμό κρασιού.

Άντρες, γυναίκες και παιδιά ενώνονται σε αυτή την γιορτή της επίδρασης του κρασιού, του οποίου η κατανάλωση, σύμφωνα με τα λόγια του Φιλόστρατου, "κάνει τους άντρες πλούσιους, κυρίαρχους, γεναιόδωρους στους φίλους τους, όμορφους και 4 πήχεις ψηλούς".»

Στον πίνακα απεικονίζονται, μεταξύ άλλων, μια γυμνή νύμφη στο προσκήνιο και ο Σειληνός στο βάθος.

Προφανώς δεν γνώριζα την ύπαρξη του συγκεκριμένου πίνακα και φυσικά μου έκανε μεγάλη εντύπωση, γι' αυτό και αποφάσισα να σας στείλω το παρόν μήνυμα.

Με εκτίμηση,

Νίκος Πέτσας

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο παραπάνω πίνακας του Τιτσιάνο, ενός εκ των σημαντικότερων ζωγράφων της Αναγέννησης, για τις Διονυσιακές γιορτές στην Άνδρο κοσμεί το εξώφυλλο του ιστορικού Δημήτρη Κυρτάτα: "Ο Διόνυσος στην Άνδρο - Μεταμορφώσεις ενός μύθου". Το βιβλίο εκδόθηκε το 2012 από τις εκδόσεις Άγρα και το είχαμε παρουσιάσει. Όμως είχαμε παραβλέψει εντελώς την αναφορά του εξωφύλλου. Στο βιβλίο είχαμε επανέλθει το 2017 με αναφορά στο "θαύμα της Άνδρου" του Πασχάλη Ανδρούδη ο οποίος συνοπτικά αναφέρθηκε στη λατρεία του Διονύσου και στον μύθο για τις βακχικές γιορτές της Άνδρου στην αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση και τον 20ο αιώνα. Το σημείωμα του Νίκου Πέτσα μας οδήγησε να εστιάσουμε στον σπάνιο πίνακα του Τιτσιάνο και στην Αναγέννηση και να ξαναπαρουσιάσουμε την ιστορία για το "θαύμα των Μενήτων" που αναφέρθηκε και στην δημοσίευση μας του 2017 (αποσπάσματα του κειμένου, από το περιοδικό ΑΩ, Μάρτιος 2014) - Διαμαντής Μπασαντής

ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΣΤΙΣ ΜΕΝΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Όλες οι φωτογραφίες που ακολουθούν είναι του ΕΝ ΑΝΔΡΩ και είναι από τις Μένητες το καλοκαίρι του 2017

Το θαύμα "…έγινε γνωστό από μαρτυρία του Ρωμαίου ανώτατου αξιωματούχου Μουκιανού, ο οποίος λέγεται πως επισκέφθηκε το νησί στις αρχές της δεκαετίας του 50 μ.Χ. Την μαρτυρία διέσωσε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23–79 μ.Χ.), ο οποίος κάνει δύο φορές αναφορά στο θαύμα. Σύμφωνα με την πρώτη, στις 5 Ιανουαρίου ανάβλυζε από τον ναό του θεού Διονύσου πηγή, η οποία είχε πάντα τη γεύση οίνου. Η εορτή αυτή ονομαζόταν ημέρα της θεοδοσίας, δηλαδή της προσφοράς του θεού.

Σύμφωνα με τη δεύτερη αναφορά, κάθε χρόνο κατά τους επταήμερους εορτασμούς του θεού στην Άνδρο, από μια πηγή αφιερωμένη στον Διόνυσο έρεε οίνος, ο οποίος όμως όταν μεταφερόταν σε μακρινό σημείο αποκτούσε και πάλι τη γεύση ύδατος. Ο ναός αυτός δεν είναι γνωστό πού ακριβώς βρισκόταν, καθώς δεν έχουν εντοπιστεί κατάλοιπά του…

…Στα χρόνια της Αναγέννησης, η Άνδρος, λόγω των επαφών με την Κρήτη και τη Βενετία, επανέφερε στο προσκήνιο το κρασί και τη γιορτή. Η «ανάμνηση» αυτή και οι σχέσεις με τη Δυτική Ευρώπη της εποχής διατήρησαν τη διονυσιακή κοσμικότητα του νησιού στα χρόνια των Βενετών. Ο Βενετός καπετάνιος και χαρτογράφος Bartolomeo Zamberti dalli Sonetti, περιγράφοντας το 1481 την Άνδρο, αναφέρθηκε και στο θαύμα του κρασιού, την πρώτη κάθε Γενάρη…

…Σε μια εποχή που επιζούσε ακόμη το λατινικό δόγμα στην Άνδρο, λίγο πριν από τα μέσα του 17ου αι., η μικρή πλέον κοινότητα των Καθολικών  ισχυρίστηκε κάποια στιγμή ότι το θαύμα της μετατροπής του νερού σε κρασί είχε αναβιώσει σε ένα χριστιανικό περιβάλλον. Αυτό συνέβαινε την ημέρα των Θεοφανίων, που συμπίπτει σχεδόν με την αρχαία διονυσιακή ημέρα της θεοδοσίας στην Άνδρο…

…Τον 19ο αι., οι Ανδριώτες πίστευαν ότι το αρχαίο θαύμα και η χριστιανική του αναβίωση συμφύρονταν και ότι επάνω στα ερείπια του ναού του Διονύσου είχε κτιστεί μια χριστιανική εκκλησία. Μάλιστα τη σύνδεση δεν τη φαντάστηκαν ούτε στον τόπο που βρισκόταν ο αρχαίος ναός (Παλαιόπολη) ούτε και στη Χώρα, δηλαδή εκεί όπου υπάρχει η σχετική μαρτυρία για τη χριστιανική αναβίωση, αλλά σε ένα μικρό χωριό 265 κατοίκων, τις Μένητες, κτισμένο επάνω από τη Χώρα.

Εκεί, το φυσικό περιβάλλον ικανοποιούσε με τρόπο μοναδικό και τις δύο παραδόσεις. Οι Ανδριώτες υποδείκνυαν στους επισκέπτες που αναζητούσαν τον ναό του Διονύσου τη γραφική εκκλησία της Παναγίας της Κούμουλου στις Μένητες (εικ. 5) (εορτάζει στις 23 Αυγούστου), κάτω από το ιερό της οποίας πίστευαν ότι βρίσκονταν τα ερείπια του αρχαίου ναού.

Πιο χαμηλά ακόμη ανάβλυζε πηγή και το γεγονός αυτό έμοιαζε να συνδυάζει όλα τα ήδη γνωστά. Η πυκνή βλάστηση, τα πολλά αμπέλια, οι πηγές που έρεαν εν σειρά, θύμιζαν τόσο τη σπηλιά της Καλυψώς, όσο και τη μυθική Νύσα. Απέμενε μονάχα να διατυπωθεί μια δημιουργική σύνθεση και να υποδειχθεί έτσι η ύπαρξη μίας ακόμη Νύσας.

Ο Ανδριώτης σοφός του 19ου αι. Θεόφιλος Καΐρης ήταν ίσως εκείνος που συνέβαλε τα μέγιστα στη δημιουργία και τη διάδοση του μύθου για τη θεμελίωση μιας εκκλησίας επάνω στα ερείπια του διονυσιακού ναού…

…Πάντως, ο ναός της Παναγίας στις Μένητες, η σύνδεσή του με τον αρχαίο ναό του Διονύσου και η ντόπια παράδοση, σύμφωνα με την οποία εκεί γινόταν το θαύμα του Διόνυσου με το νερό της πηγής και το κρασί, τράβηξαν το ενδιαφέρον αρχαιολόγων και λογίων που επισκέφθηκαν τις Μένητες και, μετά, τον ερειπιώνα της Παλαιόπολης.

Οι περισσότεροι, όμως, βασισμένοι στους αρχαίους συγγραφείς, υποστήριζαν ότι ο ναός του Διόνυσου από τον οποίο κατά την αρχαιότητα μία φορά τον χρόνο το ύδωρ έρεε ως οίνος θα έπρεπε να αναζητηθεί στην Παλαιόπολη και όχι στις Μένητες.

Οι ντόπιοι ωστόσο, αν και ποτέ δεν είχαν βρεθεί αρχαιότητες στο χωριό τους, ήταν πεπεισμένοι ότι το αρχαίο θαύμα γινόταν στις Μένητες. Προς το τέλος του 19ου αι., μελετητές όπως ο Αντώνιος Μηλιαράκης, ο James Theodore Bent και ο James Irving Manatt αντέκρουσαν την τοπική παράδοση για τον Διόνυσο και τις Μένητες".