Εν Άνδρω

Της Κατερίνας Ρεμούνδου

Νύχτα Χριστουγέννων στην Μονή Παναχράντου στην Άνδρο (φωτ. αρχείου Εν Άνδρω).

Πολλοί είναι οι μύθοι, τα διηγήματα, οι αναφορές στο χριστουγεννιάτικο και πρωτοχρονιάτικο τραπέζι και στα ξεχωριστά εδέσματα της εποχής. Με οδηγό την λογοτεχνία και την παράδοση και την αγάπη μας για την Άνδρο ας ταξιδέψουμε σε διηγήσεις και αναφορές για τις συνήθειες των ημερών.

Αρχίζουμε με Παπαδιαμάντη. Μια φορά και ένα καιρό ήταν μια κακιά πεθερά. Ο μοναχογιός της ταξίδευε στη θάλασσα και εκείνη ζούσε με τη νύφη της, που μισούσε γιατί δεν της έκανε εγγόνια. Έτσι αποφάσισε να τη φαρμακώσει.

Την παραμονή των Χριστουγέννων όταν η κοπέλα ζύμωσε το χριστόψωμο και το άφησε να φουσκώσει η κακιά πεθερά έβαλε μέσα το δηλητήριο όταν δεν την έβλεπε κανείς για να τη ξεπαστρέψει. Το ψωμί ψήθηκε, βγήκε από το φούρνο και περίμενε αχνιστό να το κόψουν. Απρόσμενα ο γιος της γύρισε από τα βαπόρια για να κάνει Χριστούγεννα με την οικογένειά του και πεινασμένος νοσταλγός του σπιτικού φαγητού τρώει το ψωμί.

Ο Παπαδιαμάντης σε εικόνα

Από το Χριστόψωμο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη μέχρι τα Χριστούγεννα της Λούλας Στρουμπουλούλας του Ευγένιου Τριβιζά και από την ελληνική αρχαιότητα και το έθιμο του "εορταστικού άρτου" μέχρι τη βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς, τα φαγητά των Χριστουγέννων και των γιορτών είναι προσφορά στους θεούς, στους Αγίους, στα αόρατα πνεύματα των νεκρών και των άλλων στοιχειών!

Τα γεύματα των γιορτών είναι πάντα πιο πλούσια από τις άλλες μέρες ακόμα και στο πιο φτωχικό σπιτικό αφού επιδιώκουν την ευφορία. Ξορκίζεται η φτώχεια, η έλλειψη, η απουσία......Είναι η πιο συγκινητική προσπάθεια των ανθρώπων να εκβιάσουν τη ζωή, να μην αφήσει πεινασμένους στο διάβα της......Κι όλα τα χει προβλέψει και καλοφροντίσει η κυκλαδίτισα νοικοκυρά!!!! Από την Άνδρο ως την Αμοργό κι από τα βουνό ως το περιγιάλι η φροντίδα του τραπεζιού είναι επίπονη και καμαρώνει το κόπο της, όταν έρχεται η δικαιολογημένη καταξίωση για την προσωπικότητά της  με το τίτλο της" αρχόντισσας" από τα παιδικά κάλαντα.

Όλα αυτά γίνονταν για να εξασφαλίσουν οι άνθρωποι με μαγικό/λατρευτικό τρόπο την υγεία, τη δύναμη και την ευημερία. Υπήρχε η συνήθεια στην αρχαιότητα των "μειλιχίων προσφορών" στους θεούς και τους δαίμονες του Άδη, από μέλι κυρίως. Τέτοια είναι και τα μελομακάρονα των γιορτών, οι μικροί πλακούντες με το μέλι, που ίσως κατάγονται από “μειλίγματα” στους νεκρούς.

Τα μελομακάρονα έχουν την ιστορία τους

Ένα πιάτο που έχει ξεχαστεί στην Άνδρο είναι και ο αζώναρας. Το ποντίκι του χοίρου, το κάτω μέρος του ποδιού του, χωρίς το κόκκαλο, που παλιότερα το συντηρούσαν στο αλάτι ή το έψηναν και το έκοβαν φέτες.

Τον αζώναρα συνήθιζαν να τον μαγειρεύουν τα Χριστούγεννα και να τον σερβίρουν σκέτο. Ένα άλλο πιάτο των ημερών είναι οι αιματιές είναι επίσης ένα μπελαλίδικο φαγητό που το έφτιαχναν παλιότερα στην Άνδρο, στη Τήνο, στη Μύκονο, στη Σαντορίνη και στη Σύρο. Σε αυτή τη συνταγή χρησιμοποιείται το φαρδύ έντερο του χοίρου, που γεμίζεται με κρεμμύδια, σταφίδες, ρύζι, άνηθο, σέσκουλα και μικρά κομμάτια χοιρινού κρέατος.

Αιματιές ή μπάμπω

Αντίστοιχο φαγητό είναι αυτό που το έμαθα στη Θράκη και το λένε Μπάμπω! Οι γνήσιοι θρακιώτες την παραμονή των Χριστουγέννων ετοιμάζουν τη Μπάμπω, ένα μοναδικό σε γεύση έδεσμα από χοιρινό έντερο παραγεμισμένο με συκώτι, κρέας χοιρινό, μπαχαρικά και πλιγούρι. Την Μπάμπω την έβραζαν όλη τη νύχτα της παραμονής στον ατμό και την έκοβε ο άντρας του σπιτιού όταν γυρνούσε η οικογένεια από την ακολουθία των Χριστουγέννων αφού είχαν κοινωνήσει!

Το γιορτινό τραπέζι των Χριστουγέννων αποτελεί συνδυασμό της πρωτογενούς αγροτικής παραγωγής του κάθε τόπου και τα ήθη και έθιμα! Η γαλοπούλα ήρθε στο τραπέζι όταν η φιλοξενία απαίτησε πολυάριθμους συνδαιτυμόνες στο τραπέζι, ενώ οι σταφίδες και τα καρύδια νοστιμίζουν τα φαγητά στα μέρη της Ελλάδος που έχουν περίσσεμα!!!! Τάχουνε πολλά τα βάζουμε παντού. Ή, όπως λέει κι ο λαός "βάζουνε πιπέρι και στα λάχανα".....

Χριστόψωμο

Πάμε τώρα στο Χριστόψωμο. Το ψωμί του Χριστού ζυμώνεται σε κάθε γωνιά της πατρίδας μας και στολίζεται περίτεχνα. Κόβεται στο ελαφρύ δείπνο της παραμονής των Χριστουγέννων και συνοδεύεται από ντολμαδάκια νηστίσιμα που αναπαριστούν τον Χριστό στα σπάργανα.

Στις Κυκλάδες συνήθως κόβεται το μεσημέρι των Χριστουγέννων στο τραπέζι το στολισμένο με ένα κλαδί ελιάς, πορτοκάλια και ξερά σύκα (καταβολές μικρασιάτικες, αλλά και λόγω της αφθονίας των συγκεκριμένων αγροτικών προϊόντων).

Από το παραδοσιακό χριστουγεννιάτικο τραπέζι με κοκορόζουμο στην Μονή Παναχράντου

Τα τελευταία χρόνια στην Άνδρο, στην Μονή Παναχράντου/Αγίου Παντελεήμονα αναβιώνει το έθιμο του κοκορόζουμου μετά την ακολουθία των Χριστουγέννων ,χάριν της προσπάθειας του αγίου ηγούμενου Ευδόκιμου να κρατάει το μοναστήρι του ανοιχτό για όλους τους Ανδριώτες και την λαογραφία μας ζωντανή!

Η βασιλόπιτα είναι ο συνδυασμός του "εορταστικού άρτου” και του "μελίπηκτου" των αρχαίων προσφορών, είναι άρτος χαρούμενος όταν γίνεται φουσκωτή ζύμη και κόβεται ανήμερα της Πρωτοχρονιάς το μεσημέρι. Και είναι πλακούντας σχεδόν νεκρολατρικός όταν ετοιμάζεται άζυμη αποβραδίς και κόβεται τα μεσάνυχτα.

Η βασιλόπιτα κρύβει για όλους μας την ελπίδα για την εύνοια της τύχης. Το έθιμο με το νόμισμα, λέει η παράδοση, άρχισε την εποχή που ο Άγιος Βασίλειος ήταν επίσκοπος της Καισάρειας. Ήταν τότε που ήρθε στη πόλη ο έπαρχος της Καππαδοκίας και απαίτησε από τους κατοίκους όλα τα χρήματα και τα κοσμήματα τους.

Τρομοκρατημένοι οι πολίτες ζήτησαν την βοήθεια του Αγίου Βασιλείου. Εκείνος μάζεψε όλα τα πολύτιμα αντικείμενα και πήγε να συναντήσει τον Έπαρχο. Η αγιοσύνη  όμως του Ιεράρχη θάμπωσε και μαλάκωσε τον έπαρχο και έφυγε χωρίς να πάρει τίποτα! Καθώς όμως μετά δεν υπήρχε τρόπος να βρεθούν οι ιδιοκτήτες τους, ο Άγιος πρότεινε μια λύση που όλοι αποδέχθηκαν: ζύμωσαν ψωμάκια και μέσα τους έκρυψαν από ένα νόμισμα. Σαν από θαύμα, στον καθένα επέστρεψε το δικό του!

Από όλα τα γιορτινά εδέσματα των εορτών οι πίτες είναι αυτές που έχουν την τιμητική τους στις Κυκλάδες. Γλυκιές ή αλμυρές, κρεατόπιτες ή κέικ οι βασιλόπιτες είχαν και εξακολουθούν να έχουν και αυτές τις διαφορές τους.

Η πιο συνηθισμένη βασιλόπιτα στα νησιά μας ήταν η αλμυρή, με πολλά χειροποίητα φύλλα, με πλούσιο και κυματιστό φύλλο από πάνω για να ‘ναι τα καλά της χρονιάς όσα και τα κύματα της θάλασσας!

Οι γυναίκες της Κιμώλου στόλιζαν τις βασιλόπιτες με σχέδια που αναπαρίσταναν κλώσες με μικρά κλωσοπουλάκια ή ένα τσαμπί σταφύλι, που συμβολίζει την ευκαρπία της χρονιάς!

Στη Σέριφο λέγεται Βασίλης το χορταστικό φαγητό που μαγειρεύουν την Πρωτοχρονιά στο χωριό Παναγιά. Πρόκειται για ένα μείγμα από σιτάρι και ρεβίθια, μαζί με παστό χοιρινό και τη γλώσσα του χοίρου. Το σιτάρι συμβολίζει την ευκαρπία της χρονιάς και η γλώσσα ελπίζουν ότι θα τους προστατέψει από τη γλωσσοφαγιά!

Έχουμε και τα γνωστά ψαράκια της Τήνου, που είναι γλυκές γεμιστές τηγανίτες οι οποίες προσφέρονται σε όλη την διάρκεια των γιορτών.

Αυγοκαλάμαρα Ίου

Στην Ίο τα αβγοκαλάμαρα στολίζουν το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι και κερνιούνται στα κάλαντα, ενώ στη Τήνο στον Σμαρδάκιτο την πρωτοχρονιά οι νοικοκυρές κρύβουν το τυχερό νόμισμα μέσα σ ένα λουκουμά!

Γλυκιά σεσκουλόπιτα Τήνου

Σεσκουλόπιτα ή φεσκλόπιτα  λέγεται η γλυκιά πίτα των Χριστουγέννων στην Τήνο και Φωτόπιτες λέγονται στην Αμοργό οι φουσκωτές τηγανίτες που κερνάνε τα παιδιά όταν γυρνάνε από των αγιασμό των αγρών, την ημέρα των Φώτων!

Συνοψίζοντας μετά από τα παραπάνω μπορούμε να πούμε πως το παραδοσιακό γιορτινό τραπέζι ήταν και εξακολουθεί να είναι αφιερωμένο στην γόνιμη παραγωγή της χρονιάς που πέρασε, στην ευγνωμοσύνη που νοιώθουμε μπροστά στο θαύμα της ζωής, αλλά και στην ελπίδα πως ο καινούργιος χρόνος να μην σημαδευτεί με απώλειες.

Πηγές:
Κυκλάδων γεύσεις, Νικολέτα Δελατόλα-Φωσκόλου
Θρακιώτικη κουζίνα, Στέλλα Σπανού
Γεύση ελληνική, Εύη Λ. Βουτσινά
Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Δημ.Λουκάτος