Εν Άνδρω

Της Δανάης Μπασαντή

 

Η εικόνα στην εκκλησιά της Παναγίας των Ψαριανών στη Σύρο με την υπογραφή: "Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας". Το θέμα της εικόνας είναι: «H Κοίμηση της Θεοτόκου».

(ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στη Σύρο όπου σώζεται το σπουδαιότερο σωζόμενο έργο της Κρητικής περιόδου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου: η Κοίμηση της Θεοτόκου. Το έργο του Θεοτοκόπουλου, στη Σύρο, αποτελεί μαρτυρία της πνευματικής και καλλιτεχνικής προσωπικότητας ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών. Μια προσωπικότητα που είχε, όπως αποδεικνύεται από το ευρεθέν έργο του στην Ελλάδα, διαμορφωθεί πριν φύγει για Βενετία και από εκεί για Ισπανία όπου μεγαλούργησε. Η εικόνα αυτή είναι μια από τις τρεις που διασώθηκαν από την κρητική περίοδο του Ελ Γκρέκο. Την εικόνα αναλύει σε πτυχιακή  εργασία της στο ΕΚΠΑ της Δανάης Μπασαντή, η οποία δούλεψε την εργασία της στη συνέχεια σε λογοτεχνικό ιστορικό βιβλίο με εικονογράφηση για παιδιά. Το βιβλίο εκδόθηκε αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις 24 Γράμματα και το παρουσιάζουμε σε διπλανή ανάρτηση μας. Να σημειώσουμε πως η νεαρή συγγραφέας του κατάγεται από την Άνδρο. Καλοτάξιδο το βιβλίο Δανάη... - "Εν Άνδρω")

Ο παπά-Κώστας, εφημέριος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Σύρο, μπροστά στην εικόνα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (φωτο: "εν Άνδρω")

Η εικόνα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου έχει ως κύριο θέμα τη Κοίμηση της Θεοτόκου και στο ανώτερο μέρος του πίνακα τη μετάσταση στους ουρανούς. Οι δύο σκηνές συνδέονται με τη φωτεινή δόξα του Χριστού. Μέσα σε αυτήν, που αποδίδεται με ασυνήθιστα φωτεινό παλλόμενο χρώμα, υπάρχουν τα αδρά περιγράμματα τεσσάρων αγγέλων που μοιάζουν διάφανοι μέσα στο φως.

Στο κέντρο της δόξας, ως πηγή του φωτός είναι το Άγιο πνεύμα με μορφή περιστεριού. Οι μορφές διακρίνονται για την πλαστικότητά τους και τον όγκο που τους προσδίδεται από το διάχυτο φως που εκπέμπει η δόξα του Θεού στο κέντρο. Στο πάνω μέρος της εικόνας, στη κορυφή της δόξας του Χριστού, εικονίζονται όσα συμβαίνουν στον ουρανό.

Η Παναγία καθισμένη σε νεφέλη και με υποπόδιο ένα τόξο σελήνης ανέρχεται περιστοιχισμένη από μικρά χερουβίμ και αγγέλους. Ψηλά και εκατέρωθεν της Παναγίας πλησιάζουν σε δύο ομάδες οι απόστολοι μέσα σε νεφέλες, ενώ αριστερά της, σε στάση δέησης, βρίσκεται ο απόστολος Θωμάς, που παραλαμβάνει από τα χέρια της την ζώνη της.

Η εικόνα ζωγραφίστηκε με την τεχνική της αυγοτέμπερας σε ξύλο, ​​πιθανότατα πριν από 1567, τη χρονιά που ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, στην ηλικία των 26 ετών, άφησε για πάντα τη γενέτειρά του, τον τότε βενετοκρατούμενο  Χάνδακα, (σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης), για τη Βενετία και τη μεγάλη του πορεία στη δυτική ζωγραφική.

Η διάταξη, η θέση και οι χειρονομίες των μορφών προέρχονται από τη βυζαντινή παράδοση εντούτοις έχει αρκετά στοιχεία της προσωπικής άποψης του ζωγράφου για το θέμα, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από τη παιδεία του και τη φιλοσοφική του αντίληψη. Αυτό προκύπτει από κάποιες καινοτομίες που έχει εισάγει στην εικόνα όπως τα τρία χρυσά αναγεννησιακά κηροπήγια, με τις αναμμένες λαμπάδες μπροστά στη νεκρική κλίνη. Στη βάση του μεσαίου, που διακοσμείται με ολόγλυφες καρυάτιδες, υπάρχει και η υπογραφή «ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΔΕΙΞΑΣ».

Η επιγραφή αυτή και ο τύπος του ρήματος που χρησιμοποιεί και παραπέμπει στο Λουκιανό και στο Στράβωνα, αποκαλύπτει τη μόρφωση του νεαρού ζωγράφου, την επίγνωση της αξίας του και την προσωπική του σχέση με το έργο που ταιριάζει με τη στάση των καλλιτεχνών της δύσης απέναντι στα έργα τους. Οι μορφές που στηρίζουν το μεσαίο κηροπήγιο φαίνεται να έχουν ως πρότυπο χαλκογραφία του MarcantonioRaimondiτου 1520-27 με τίτλο Θυμιατήριο, η οποία βασίζεται σε σχέδιο του Ραφαήλ. 

Ανάμεσα στις ιδιαιτερότητες που εισάγονται στην εικόνα είναι και η κίνηση του Χρίστου. Αντί για την όρθια μετωπική ιερατική στάση που συνηθίζεται στη βυζαντινή παράδοση, ο Χριστός σκύβει με τρυφερότητα να παραλάβει τη ψυχή της μητέρας του...

...Οι δυτικές επιρροές εντοπίζονται και στο ανώτερο τμήμα της εικόνας. Στη πιο ελεύθερη στάση της Θεοτόκου και των αγγέλων που την πλαισιώνουν. Η ιπτάμενη μορφή του αγγέλου αριστερά από την Παναγία φαίνεται να έχει πρότυπο αντίστοιχη μορφή από χαλκογραφία της δεκαετίας 1560, του GiorgioGhisiμε θέμα την προσκύνηση των ποιμένων. Το στέμμα που φοράει η Παναγία καθώς και η ημισέληνος που πατάει τα πόδια της είναι αναφορές στη δυτική παράδοση.

Σημαντική καινοτομία για το νόημα που δίνει ο ζωγράφος στο θέμα του είναι η παρουσία του Αγίου Πνεύματος σε μορφή περιστεριού, η οποία δεν υπάρχει ούτε στη βυζαντινή ούτε στη δυτική παράδοση απεικόνισης της Κοίμησης. Το Άγιο Πνεύμα τοποθετείται στο κέντρο της δόξας του Χριστού και γίνεται πηγή φωτός, συμβολίζοντας πιθανά την χάρη που δόθηκε στη Παναγία με την ενσάρκωση. 

Τα κτίρια στο βάθος της παράστασης παραπέμπουν στη βυζαντινή παράδοση. Επίσης το φόντο του πίνακα είναι χρυσαφί όπως συνηθίζεται στις βυζαντινές εικόνες. Παρόλα αυτά δεν είναι επίπεδο αλλά αναμειγνύεται με αποχρώσεις του που φτάνουν μέχρι πορτοκαλί, δημιουργώντας μια ζωντανή ατμόσφαιρα. Το φως που εκπέμπει η δόξα μοιάζει να συνδέει την επίγεια κοίμηση με την επουράνια μετάσταση, φτιάχνοντας μια γέφυρα που ενώνει τους δύο κόσμους. 

Το έργο αυτό, που βρίσκεται στη Σύρο, χρονολογείται γύρω στο 1567, λίγο πριν την αναχώρηση του νεαρού ζωγράφου για τη Βενετία. Είναι το πιο ολοκληρωμένο έργο που σώζεται από την Κρητική περίοδο του Θεοτοκόπουλου. Μέσα από αυτό το πίνακα φανερώνεται η ωριμότητά στη μετάπλαση των επιρροών του σε μια ενιαία έκφραση με έντονα στοιχεία της προσωπικής και φιλοσοφικής του θεώρησης για το κόσμο.

Αυτή η ανακάλυψη αποδείχτηκε πολύ σημαντική, στο βαθμό, που απέδειξε πως «Ο Έλληνας» (όπως μεταφράζεται το προσωνύμιο «El Greco»), είχε φτάσει σε ώριμη έκφραση στον βυζαντινό τρόπο από τη γενέτειρά του, όπως είχε εξοικειωθεί και με τον δυτικό τρόπο, στις ιδιότυπες συνθήκες συνύπαρξής τους, που χαρακτηρίζουν την λεγόμενη «Κρητική Σχολή», που άνθιζε τότε στην Κρήτη. Είχε λοιπόν συνείδηση της αξίας του, της διαφορετικότητας του, καθώς και το θάρρος να ξεχωρίζει, μετουσιώνοντας στην τέχνη του στο ανεπτυγμένο και εξελισσόμενο γνωστικό και φιλοσοφικό του σύμπαν.