Εν Άνδρω

Του Διαμαντή Μπασαντή

Ποταμός Κολοράντο. Γκραν Κάνυον, Αριζόνα. Άνοξη 2006. (αρχείο Δ. Μπ.)

(Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύθηκε στο λογοτεχνικό περιοδικό ΔΕΚΑΤΑ το καλοκαίρι του 2017. Γράφτηκε το καλοκαίρι του 2007. Περιγράφει μερικές στιγμές από τα 7 ακαδημαϊκά ταξίδια μου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο λόγος της αναδημοσίευσης στο Εν Άνδρω είναι διπλός. Πρώτον, είναι αναφορά στις μεγάλες διαδρομές στον χάρτη της ζωής και της σκέψης. Κάτι που είναι ίδιον της Άνδρου και των ανθρώπων της. Και δεύτερον - και σημαντικότερο - είναι αναφορά στο ανεξάντλητο της ελληνικής παράδοσης που συναντά κανείς ακόμα και στις εσχατιές της Αμερικής  Ποιος θα περίμενε πως θα γιόρταζαμε Μεγάλη Παρασκευή - με εγκώμια στα ελληνικά και στα αγγλικά - στο Κάνσας; Ποιος θα έλεγε πως στο Ντένβερ θα συναντούσαμε τον μητροπολίτη Ησαΐα και θα βλέπαμε δύο τόσο διαφορετικές ελληνορθόδοξες εκκλησίες. Συμπέρασμα: η Άνδρος ταξιδεύει αδιάκοπα μέσα από τους ανθρώπους της. Και η Ελλάδα ξαφνιάζει συνεχώς μέσα από την ζωτικότητα μιας παράδοσης που συνεχίζει αενάως στον χρόνο και στον χώρο - Δ.Μπ.)

Μερικές φορές μοιάζει δύσκολο να ξεχωρίσεις την αλήθεια από το ψέμα. Ίσως, γιατί η αλήθεια μοιάζει ασταθής, δύσκoλοεύρετη, αβέβαιη, ενώ το ψέμα σταθερό, ευέλικτο, σίγουρο. Ίσως, γιατί η αλήθεια μοιάζει εύθραυστη, ενώ το ψέμα αδιαπέραστο. Ίσως γιατί η αλήθεια παραλλάσει από τόπο σε τόπο κι από εποχή σε εποχή. Ποτέ ηαλήθεια δεν ήταν απλή ή εύκολη σε κάθε εποχή. Αντιθέτως, το ψέμα είχε πάντα μια ιδιαίτερη ευχέρεια να περνά από τη μια εποχή στην άλλη. Από τη μια κοινωνία στην άλλη. Από τη μια ζωή στην άλλη…

******

"Routte 66". Διαδρομή 66. Η θρυλική διαδρομή του Τζακ Κέρουακ, που την περιέγραψε στο "On the Road" το ευαγγέλιο της γενιάς των "Βεατ". Αριζόνα. Άνοιξη 2001. Ο ήλιος ζωγραφίζει όλα κίτρινα τριγύρω. Είναι το χρώμα της αμερικάνικης δύσης... (φωτ. Δ. Μπ.)

Βραδιάζει. Η μνήμη απλώνει πίσω στον χρόνο. Ανατρέχω σπασμένα κομμάτια μιας διαδρομής σπαρμένης στον χρόνο. Μια είκονα έρχεται στο νου από ένα απέραντο χρυσό φως που πλημμύριζε την έρημο της Αριζόνας. Όλα μέσα του έμοιαζαν ψεύτικα. Ήταν το φως της αμερικάνικης δύσης. Ταξίδευα με λεωφορείο από Αριζόνα για Νεβάδα στη θρυλική “διαδρομή 66”. Τη διαδρομή που συνδέει το Σικάγο με την Καλιφόρνια. Την ίδια για την οποία έγραψε στη δεκαετία του 1940 ο Τζακ Κέρουακ το θρυλικό «On the Road» που χάραξε την γενιά των "beat" στη δεκαετία του 1050.

Η μνήμη ξεφεύγει πάλι πιο πέρα στον χρόνο. Περιπλανιέται ανάμεσα σε αυτοκίνητα που χάνονταν αθόρυβα σ’ έναν μεγάλο δρόμο. Απόβραδο Μεγάλης Παρασκευής στο καταπράσινο Κάνσας. Γύρω σιωπηλή η άνοιξη. Στρίψαμε και σταματήσαμε αργά σε ένα μικρό πάρκο. Στη μέση μια εκκλησιά με μια πινακίδα στα αγγλικά: Greek Orthodox Church. Ακούγονταν βυζαντινοί ύμνοι. Γύρω σιωπηλά πρόσωπα. Όλα έμοιαζαν σα να εκτυλίσσονταν σε έναν άλλο χώρο και χρόνο. Έμεινα ακίνητος μήπως και μια κίνηση τα έκανε να χαθούν.

Αργά το βράδυ γύρω από ένα τραπέζι με Έλληνες έμαθα την ιστορία της εκκλησιάς και των ανθρώπων. Οι πρώτοι που έφτασαν εκεί πριν 100 χρόνια αποθέσαν κάπου στο κέντρο της παλιάς πόλης την εικόνα ενός βυζαντινού Αγίου, που κουβαλούσαν. Γύρω της ακούμπησαν τους ύμνους της Μεγάλης Παρασκευής και τα έθιμα της Ανάστασης. Γύρω της έχτισαν τις δικές τους πολιτείες και το όνειρο της επιστροφής. Γέννησαν και μεγάλωσαν παιδιά. Και ενώ όλα γύρω τους άλλαξαν αυτοί κράτησαν μέσα τους το όνειρο της επιστροφής. Όμως δεν επέστρεψαν.

Ένα χρυσό χάσιμο. Άνοιξη 2001. Βραδιάζει αργά στην Αριζόνα. Όλα γύρω αποκτούν ένα απίστευτο χρυσό χρώμα (αρχείο Δ. Μπ.)

Οι πρώτοι που έφτασαν μέχρι τις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ έχουν φύγει πολλά χρόνια. Άφησαν πίσω τους τα σημάδια ενός άλλου τόπου. Άφησαν πίσω τα παιδιά τους. Γύρω από τα παλιά σημάδια μιας χώρας της Μεσογείου μαζεύτηκαν τα παιδιά τους και οι άλλοι που έφτασαν εδώ αργότερα. Κι έφτιαξαν μια νέα εκκλησιά στο μικρό πάρκο στο κέντρο της πόλης του Κάνσας. Μετέφεραν εκεί την παλιά βυζαντινή εικόνα.

Τις Κυριακές μαζεύονται γύρω της. Και μια φορά το χρόνο ακουμπούν σε έναν στολισμένο επιτάφιο που απλώνει έτσι παράξενα ανάμεσα στα ελληνικά και στα αγγλικά. Ύμνοι βυζαντινοί σε μια άλλη γλώσσα, σε μιαν άλλη χώρα, σε μιαν άλλη διάσταση. Γύρω από ένα επιτάφιο που περιφέρεται στη σιωπή της νύχτας ταξιδεύοντας όσους μαζεύονται γύρω του από την Μεγάλη Παρασκευή μέχρι την Ανάσταση, από την Αμερική μέχρι την Ελλάδα.

Πολλά ακολουθούν την παράδοση που ακουμπά στην αλήθεια μιας άλλης μακρινής χώρας. Είναι ένα Βυζάντιο πέρα από τον χώρο και τον χρόνο. Είναι μια Ελλάδα που ακόμα υπάρχει σε ύμνους που άλλαξαν γλώσσα για να διασωθούν. Είναι εικόνες που άλλαξαν σχήμα για να κρατήσουν κάτι από την αλήθεια εκείνων που έφτασαν μέχρι εδώ από πολύ μακριά…

******

Νωρίς το επόμενο πρωινό αποχαιρετιστήκαμε με τον Θύμιο στο αεροδρόμιο. Έφευγα για τον επόμενο ενδιάμεσο σταθμό: Ντένβερ, Κολοράντο. Έφτασα σε ένα τεράστιο αεροδρόμιο στη μέση του πουθενά. Μια αχανής πόλη. Μέσα της χάθηκα αναζητώντας μια διεύθυνση. Ώσπου είδα με έκπληξη μπροστά μου την οικεία εικόνα ενός μικρού βυζαντινού ναού. Θύμιζε κάτι από το μοναστήρι της Καισαριανής. Δίπλα του ένας μεγάλος παράξενος βυζαντινός τρούλος. Μοντέρνος, τεράστιος. Ακουμπισμένος στα υψίπεδα του Κολοράντο. Μια μικρή πινακίδα στα αγγλικά πληροφορεί: Greek Orthodox Metropolis. Denver – Colorado. Μια βυζαντινή πινελιά σε ένα ξένο τοπίο, σε ένα ένα απόμακρο σκηνικό…

Ο εντυπωσιακός ελληνορθόδοξος μητροπολιτικός ναός στο Ντένβερ του Κολοράντο. Άνοικη 2001. Ένας πελώριος τρούλος ακουμπισμένος σχεδόν στο έδαφος. Ή. πιο σωστά καταλήγει και ακουμπά σε ένα τοίχο ψηλό 3 μέτρα. Ότι πιο εντυπωσιακό και μοντέρνο έχει κτιστεί σε ελληνορθόδοξο ναό (αρχείο Δ. Μπ.)

Τα κτίσματα όπως και οι άνθρωποι αποτυπώνουν τη ζωή. Τα κτίσματα αποτυπώνουν τη ζωή των ανθρώπων. Οι άνθρωποι φτιάχνουν τα κτίσματα όπως τα έχουν βιώσει και τα έχουν αποτυπώσει μέσα τους πολύ πριν τα χτίσουν. Τα κτίρια και οι άνθρωποι έχουν κοινή ιστορία. Συχνά έχουν και κοινή διαδρομή. Γιατί ζουν και συχνά χάνονται μαζί.

Καθόλου παράξενο που ο μητροπολίτης-Ησάϊας του Ντένβερ, παλιός πεζοναύτης και μηχανόβιος, με καταγωγή από την Πελοπόννησο, προτιμούσε τον παραδοσιακό μικρό ναό, από τον μοντέρνο. Ίσως γιατί το παραδοσιακό, αν και έμοιαζε με ψεύτικο μέσα σε αυτό το απέραντο περιβάλλον θύμιζε περισσότερο κάτι από την χαμένη αλήθεια της καταγωγής του. Επέμενε μέχρι το τέλος στην κουβέντα αν και προσπάθησα να του εξηγήσω πως το μοντέρνο με το εντυπωσιακό μέγεθος και πρωτότυπο σχήμα του ήταν πολύ πιο ταιριαστό εδώ σε αυτό το αχανές οροπέδιο....

Ο ελληνορθόξος μητροποίτης των Μεσοδυτικών Πολιτειών της Αμερικής Ησαϊας. Πίσω του ο παλιός ναός που απέχει περίπου 100-150 μέτρα από τον υπερμοντέρνο κτίσμα της νέας εκκλησίας. Άνοιξη 2001. (αρχείο Δ. Μπ.) 

Τα κτίσματα αναπαριστούν αυτό που οι άνθρωποι έχουν μέσα τους. Και ο πάτερ-Ηλίας, αν και διέσχισε μια μακριά διαδρομή στη νέα πατρίδα του, είχε μέσα του ακόμα εκείνη τη ρίζα από την μακρινή Πελοπόννησο. Ίσως γι’ αυτό να ήθελε να διασώσει το βυζαντινό κτίσμα. Ακόμα κι αν αυτό φάνταζε έτσι παράξενο, σχεδόν ψεύτικο, στο απέραντο υψίπεδο του Κολοράντο.

Αργά το βράδι στην απρόσωπη αίθουσα αναμονής του αεροδρομίου βρέθηκα να περιπλανιέμαι ανάμεσα στα θραύσματα ενός παρελθόντος κι ενός παρόντος τόσο διαφορετικών. Άραγε τι άραγε απομένει εδώ πέρα από την αλήθεια εκείνης της παλιάς μικρής μακρινής πατρίδας;

******

Από τη Νεβάδα και την Αριζόνα στο Κολοράντο και στην Καλιφόρνια. Η πτήση από Λας Βέγκας για Λος Άντζελες χρειάστηκε μόνο μια ώρα. Εγώ χρειάστηκα τρία χρόνια να ολοκληρώσω αυτή την διαδρομή. Όμως έστω κι έτσι έφτασα. Πέρασα την ώρα της πτήσης βλέποντας τα βουνά που χωρίζουν τη Νεβάδα από την Καλιφόρνια.

Εντυπωσιακά βουνά και μεγάλες έρημοι μεταξύ Νεβάδας και Καλιφόρνιας. Μια αντίστοιχη φωτογραφία από την Αριζόνα. Άνοιξη 2006 (αρχείο Δ. Μπ.)

Όμως το Λος Άντζελες δεν έμελλε να το δω από ψηλά. Ένα απέραντο λευκό σύννεφο σκέπαζε τα πάντα. Η πόλη των αγγέλων ένοιαζε εξώκοσμη, ψεύτικη, ανύπαρτκη βυθισμένη σε πυκνή ομίχλη. Το ίδιο και η παραλία της Σάντα Μόνικα που κατέληξα μετά από ώρα με το λεωφορείο. Στην άκρη μιας μελαγχολικής προβλήτας έμεινα να χαζεύω την ομίχλη και τον ακύμαντο Ειρηνικό. Έτσι ακύμαντο τον είδε κάποτε και ο Πιζάρο. Και τον είπε Ειρηνικό!

Η σκέψη ξέφυγε για λίγο στις σελίδες των αστυνομικών του Ρέημοντ Τσάντλερ που διάβαζα πριν χρόνια. Έγραφε κάποιες περιγραφές για τη Σάντα Μόνικα. Θυμήθηκα την Ocean Avenue. Πόσο μακριά τότε, πόσο κοντά σήμερα! Περπατούσα στο θολό πρωινό στην άκρη της λεωφόρου του ωκεανού. Περπατούσα ανάμεσα στην αλήθεια του σήμερα και στο μυθιστόρημα του χτες.

Εναλλάγές ατέλειωτων δρόμων, εικόνες μακρινών διαδρομών. Τοπια παράξενα. Γεμάτα δάση ολόκληρα από κάκτους! Αριζόνα. Άνοιξη 2006. Διαδρομή για το Γκραν Κάνυον (αρχείο Δ. Μπ.).

******

Στην Ελλάδα. Μπροστά στον υπολογιστή. Με ακολουθεί η μουσική του αξέχαστου Μάνου Χατζιδάκι από το Αμέρικα-Αμέρικα. Η σκέψη έρχεται και ακουμπά ήσυχα στο οικείο τοπίο της Άνδρου. Όλα γύρω μοιάζουν ακίνητα. Όλα γύρω αποτυπώνουν μια κουρασμένη αλήθεια. Οι παλιές εικόνες ξεθωριάζουν σιγά-σιγά και χάνονται: σαν να ήταν ψέμα.

Με αγχώνει το θάμπωμα του χρόνου πάνω στις διαδρομές που διέτρεξα. Με αγχώνει το θάμπωμα μιας εικόνας που έζησα και που σήμερα τρεμοπαίζει στην άκρη της μνήμης μοιάζοντας σαν ψέμα. Μαζεύω ενθυμήματα και φωτογραφίες γύρω μου για να διασώσω κάτι από την αλήθεια μιας τροχιάς που απλώνει πίσιω στον χώρο.

Άνοιξη 2001. Θαμπο το σκηνικό της Σάντα Μόνικα στην ομίχλη του ωκεανού. Θαμπες και οι μνήμες με την απόσταση των χρόνων. Έτσι θαμπο το σκηνικό της πόλης ήταν σαν να μην έφτασες ποτέ. Έτσι θαμπες οι μνήμες σύημερα είναι σαν να μην τις έζησες ποτέ (αρχείο Δ. Μπ.)

Πως όμως να αποτυπώσεις στο χαρτί ή στον υπολογιστή την μαγεία της πρώτης έκπληξης, την αίσθηση του πρωτόγνωρου, την αναζήτηση του αγνώστου, την προσδοκία μιας άφιξης και την θλίψη μιας αναχώρησης. Οι φωτογραφίες αποτυπώνουν σταματημένες στιγμές, ακίνητα τοπία, αναλλοίωτα πρόσωπα. Δεν μπορούν να περιγράψουν την αίσθηση του Επιταφίου μιας Μεγάλης Παρασκευής στο νυχτερινό Κάνσας. Δεν μπορούν να ζωγραφίσουν το απέραντο χρυσό που σε κυκλώνει στην δύσης της Αριζόνας. Ούτε το συναίσθημα μιας παράξενης οικειότητας μπροστά σε μια μικρή βυζαντινή εκκλησία στο αχανές Ντένβερ.

Σπρώχνω τον χρόνο που πέρασε στον χώρο μιας σελίδας κι αρχίζω να γράφω. Κάνω μια προσπάθεια να αποτυπώσω σκηνές μιας αλήθειας που ζήσαμε πριν αυτή ξεθωριάσει. Περιγράφω μεγάλα, μακρινά και πολύχρωμα ταξίδια μήπως διασώσω κάτι από την αλήθεια μιας διαδρομής, που με τα χρόνια θαμπώνουν τα χρώματα και γίνεται ασπρόμαυρη. Τόσο που στο τέλος αρχίζει να μοιάζει με ψέμα…