Εν Άνδρω

Του Διαμαντή Μπασαντή

Μια περιδιάβαση σε μια άλλη Μεσόγειο, με άλλες ιστορίες, κάπου μακρινές, αλλά και κάπου απροσδόκητα κοινές με τις δικές μας. Όλα ξεκίνησαν όταν βρέθηκα μάλλον τυχαία να περπατώ στην ανοιχτή παραλία του παλιού ιταλικού μεσαιωνικού παραθαλάσσιου χωριού Nettuno. Η ονομασία του μια έμμεση αναφορά στον θεό της θάλασσας Neptune ή Ποσειδώνα. Η ακροθαλασσιά σχημάτιζε ημικύκλια από τα κύματα. Μεσόγειος θάλασσα. Όμως μια άλλη Μεσόγειος πολύ διαφορετική από την Μεσόγειο που ξέρουμε στην Ελλάδα. Ατέλειωτη επίπεδη παραλία και μια θάλασσα ρηχή, βουερή και με λιγότερο έντονα χρώματα. Το μπλε ξεθωριασμένο. Η άμμος απέραντη και υγρή. Τα κύματα βουερά, παρά την μπουνάτσα. Είναι που τα νερά ρηχά και με το παραμικρό ρυτίδιασμα σηκώνουν κύμα.

Περπατούσα από το Νετούνο στο Άτζιο. Ή, τουλάχιστον έτσι νόμιζα. Γιατί η παραλία δεν φτάνει στο Άντζιο. Τελειώνει σε ένα ψηλό τείχος που περικλείει ένα απότομο γκρέμνο. Και πριν παντού σπίτια. Καμία έξοδος. Τέλος. Γυρίζεις πάλι πίσω! Πέρα μακριά από το τείχος και το γκρέμνο ξεκινά πάλι μια ακόμα μεγάλη επίπεδη παραλία, που οδηγεί προς την ενδοχώρα. Το Άντζιο. Στο σημείο εκείνο αναπτύχθηκε η μια πτέρυγα από τις τρεις πτέρυγες μιας από τις μεγάλες αποβάσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: στόχος η κατάληψη της Ρώμης...

Η ΑΚΤΗ

Είχα αφήσει πίσω μου το παλιό μεσαιωνικό χωριό Nettuno και βάδιζα προς το Anzio, το οποίο φαινόταν μακριά στην άκρη του κόλπου. Όμως δεν ήταν γραφτό να φτάσω εύκολα. Πήγα ως ένα σημείο. Και μετά αναγκάστηκα να ξαναγυρίσω πίσω στο Νετούνο! Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με την σειρά. Περπατούσα σ' ένα επίπεδο κομμάτι μιας παραθαλάσσιας λουτρόπολη μιας άλλη εποχής. Αρκετός κόσμος βόλταρε με τα παιδιά του και τα σκυλιά του. Περίεργο πράγμα, αν και τόσο κοντινοί σε εμάς οι Ιταλοί ως προς τα παιδιά τους, είναι τόσο διαφορετικοί με τα σκυλιά τους. Δεν υπάρχουν αδέσποτα όπως στις παραθαλάσσιες λουτροπόλεις και στα νησιά της Ελλάδας. Στην χώρα μας πολλοί παίρνουν ένα σκυλί - τάχα μου για φύλακα - κι όταν το βαριούνται το αμολάνε να πάει να βρει την τύχη του. Εδώ παιδιά και σκυλιά κάπου ανήκουν. 

Όπως ανήκει κάπου και η ακτή όμως σε όλο το μήκος της. Σε αυτό μοιάζουν με την Ελλάδα. Περίκλειστη η ακτή από τις παλιές πολυκατοικίες πολλών και διαφορετικών εποχών. Και μαντρωμένη με κάγκελα. Ένα ατέλειωτο τείχος που αφήνει ελάχιστες προσβάσεις στην θάλασσα. Μόνο οι κάτω πόρτες των συγκροτημάτων έχουν μια έξοδο. 

 

Κοινόχρηστη η ακτή, αλλά η πρόσβαση του κοινού στον κοινόχρηστο χώρο από ελάχιστα μέρη. Εδώ μάς έχουν μοιάσει! Βλέπεις κάτι από Ελλάδα! Και όπου υπάρχει έξοδος μερικές δεκάδες σκαλιά για να ανέβεις και να κατέβεις στο απόκρημνο μέρος της ακτής. Οι είσοδοι και οι έξοδοι στην θάλασσα δύσκολες. Όποιος πρόλαβε έκτισε και τις κατέλαβε! Πολύ ελληνικό αυτό. Συνεπώς, μπαίνεις στην παραλία από το Νετούνο. Περπατάς ένα-δύο χιλιόμετρα και μετά ανακαλύπτεις πως τερματίζεις στην θάλασσα. Πάνω της τρέχει η λεωφόρος Αντόνιο Γκράμσι. Αλλά εσύ "τρέχεις" πολύ κάτω της και μπροστά σου είναι η θάλασσα, το τείχος και οι ατέλειωτη σειρά από σπίτια που κλείνουν κάθε είσοδο και έξοδο προς την θάλασσα. Άρα γυρνάς τα πίσω-μπρος και ξαναπάς σχεδόν από την αρχή. Μεσαιωνικά πράγματα. Ιταλικές πρακτικές που όμως θυμίζουν ελληνικές συνήθειες. Να που μοιάζουμε πολύ και σε κάτι... 

Πολύ πιο εντυπωσιακή η αρχιτεκτονική της παραλίας σε αρκετά μέρη. Ένας εξαιρετικό καστρόσπιτο μιας άλλης μακρινής μεσαιωνικής εποχής, που όμως είχε κι αυτό την ίδια λογική. Μπορεί κάποτε να χτίστηκε έτσι εξαιτίας των επιδρομών που ήταν σχετικά εύκολες από την θάλασσα. Κάτι που το έβλεπες στο παραθαλάσσιο τοίχο που το περιέβαλε από την παραλία. Όμως αν πρόσεχες θα έβλεπες πως εκεί που τέλειωνε ο τοίχος είχαν βάλει συρματοπλέγματα. Άρα, private property και η είσοδος και η έξοδος από την θάλασσα. Πέρα από τις επιπλέον αρχιτεκτονικές εντυπώσεις υπάρχει όπως και στην Ελλάδα το θέμα της πρόσβασης στη θάλασσα. Μπορεί το "una faccia, una razza" (ούνα φάτσα, ούνα ράτσα) να μην είναι γνωστή έκφραση στην Ιταλία. Όμως ως έννοια την βλέπεις σε αρκετά σημεία της καθημερινότητας. Εκεί η Μεσόγειος η δική τους συναντά την δική μας. Και μπορεί οι ιστορίες τους να είναι διαφορετικές σε πολλά σημεία όμως οι λογικές τους κάπου συγκλίνουν με τις δικές μας.

Κοιτούσα την απέραντη παραλία, Βραχώδης γύρω από το Νετούνο και επίπεδη προς την μεριά του Άντζιο. Το βραχώδες το προσπέρασαν οι σύμμαχοι. Και το προσπέρασαν και τα κανόνια. Έτσι διασώθηκαν κάποια μέρη από την παλιά μεσαιωνική και αναγεννησιακή ιστορία. Αλλά και κάτι από τον 19ο και 20ο αιώνα. Στο επίπεδο μέρος της ακτής, προς την μεριά του Άντζιο, οι παλιές ιστορίες ισοπεδώθηκαν από τα κανόνια και τις μάχες. Και έτσι στην θέση των παλιών κτιρίων ξεπρόβαλαν άλλα της νεώτερης εποχής. Έτσι γράφεται η ιστορία στον πόλεμο. Μια περιοχή ισοπεδώνεται και μαζί ισοπεδώνεται και η ιστορία της. Και μια άλλη ιστορία ξεπηδά μέσα από τα ερείπια από την αρχή. Μια πόλη χάνεται και μια άλλη ξεπροβάλλει μέσα από τα ερείπια. Η μια ιστορία αντικαθιστά την άλλη βίαια."Πόλεμος πατήρ πάντων" έγραψε ο Ηράκλειτος, ο σκοτεινός φιλόσοφος.

ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΧΩΡΙΟ

Η φύση χωροθετεί και αποφασίζει μερικές φορές για λογαριασμό των ανθρώπων. Πάνω στο ψηλό μέρος της παραλίας, που εκτείνεται γύρω από το Νετούνο, στέκεται ατενίζοντας τη θάλασσα το μικρό μεσαιωνικό χωριό. Παρά τις αναπόφευκτες καταστροφές  του χρόνου και του πολέμου το μικρό χωριό στέκει πεισματικά ψηλά. Γλύτωσε την ισοπέδωση. Το ύψωμα πάνω στο οποίο ήταν κτισμένο δεν προσφέρονταν για απόβαση. Έτσι οι σύμμαχοι το προσπέρασαν από αριστερά και δεξιά. Και έτσι σώθηκε το κέντρο του παλιού μεσαιωνικού χωριού. Όμως δεν γλύτωσαν οι αρχαίες οχυρώσεις του. Γιατί οι άνθρωποι έχτισαν πάνω σε αυτές τα σπίτια τους! Θεώρησαν τις οχυρώσεις εξαιρετικά θεμέλια και πάνω τους έχτισαν τις κατοικίες τους!  Ανάκατα, λοιπόν, ο 19ος και ο 20ος αιώνας ακουμπούν πάνω στους αιώνες που πέρασαν παλαιότερα. Το τελικό αποτέλεσμα μοιάζει λίαν ενδιαφέρον. Σπίτια νεώτερα πάνω σε τείχη, ανάμεσα σε οχυρούς πύργους. Οχυρωμένα από την θάλασσα, αλλά όχι από το χρόνο που έχει αφήσει πάνω τους τα σημάδια της φθοράς.

Μοιάζουν λίγο περίεργα, λίγο αστεία, να βλέπεις σπίτια κτισμένα πάνω στις μεσαιωνικές οχυρώσεις. Μια ιδιότυπη αρχιτεκτονική ενοποίηση που γλύτωσε την καταστροφή για να φτάσει μέχρι εμάς και να μας πει ιστορίες παλιές αποτυπωμένες στον χώρο. Φυσικά και το σήμερα εκπροσωπείται με τις κεραίες της τηλεόρασης πάνω τους. Κάπως έτσι είναι όλα σαν ένα τεράστιο κολάζ το προχτές, το χτες και το σήμερα! 'Όπως, μόνο στα νότια μέρη της Μεσογείου βλέπεις. Εκεί όπου οι ανάγκες των ανθρώπων σε διαφορετικές εποχές συναθροίστηκαν η μια πάνω και δίπλα στην άλλη.

 

Στην μια πλατεία η μια εποχή δίπλα στην άλλη. Οι καταστροφές των παλιών αντικαταστάθηκαν με άτσαλα νεώτερα κτίρια. Κάτι από Ελλάδα σίγουρα.

Όλο κι όλο το παλιό μεσαιωνικό χωριό ξεδιπλώνεται γύρω από δύο μικρές μεσαιωνικές πλατείες: στην μια δύο ψαροταβέρνες στην άλλη η εκκλησία κι ένα εντυπωσιακό αρχοντικό. Τριγύρω περίκλειστα μεσαιωνικά δρομάκια και ψηλά παλιά κτίρια που αποτελούσαν σπίτια και οχυρώσεις συνάμα.  

 

Τις δύο μικρές περίκλειστες πλατείες ένωνε ένας δρόμος πλακόστρωτος. Μέρος μιας οχύρωσης κι αυτός μιας άλλης εποχής. Το χτες μέσα στο σήμερα. Μαζί, αλλού συμμετρικά κι αλλού ασύμμετρα. Συμμετρία και ασυμμετρία έχουν μια παράξενη αρμονία σε αυτή την αρχαία χώρα, όπου η αρχαιότητα και το σήμερα μοιάζουν κάπως με την Ελλάδα. Μόνο που ανάμεσα τους εκεί "τρέχουν" μακρόσυρτοι οι αιώνες του μεσαίωνα και της αναγέννησης. Εκεί δεν μοιάζει με την Ελλάδα. Κι αυτό δεν το βλέπεις τόσο έντονα έξω από την "αιώνια πόλη" όπου όλα είναι τόσο μικρά και κοντά που με μια ματιά βλέπεις την ιστορία ανάγλυφα στα κτίρια.

Και τέλος και η μεσαιωνική έξοδος προς την θάλασσα. Ένας στενός περίκλειστος οχυρός δρόμος. Κάποτε η θάλασσα δεν ήταν παίξε-γέλασε. Δεν ήταν αναψυχή και διασκέδαση. Δεν ήταν καλοκαιρινή φυγή από την καθημερινότητα. Ήταν ρίσκο και κίνδυνος. Είχε πειρατές. Και η Μεσόγειος ξέρει καλά από τους αιώνες της πειρατείας, όπως ξέρουν και τα νησιά μας. Η πρόσβαση στη θάλασσα έπρεπε να είναι ελεγχόμενη. Ιδίως στα παραθαλάσσια μέρη. Και έτσι η πρόσβαση γινόταν μέσα από αυτό το στενό καλντερίμι. Σήμερα αυτό το καλντερίμι οδηγεί σε μια τεράστια μαρίνα με εκατοντάδες σκάφη αναψυχής. Και το μικρό οχυρό μεσαιωνικό χωριό είναι εκεί σαν σκηνικό μιας παραθεριστικούπολης. Άλλες εποχές. Άλλες ιστορίες. Μια άλλη Μεσόγειος, λίγο απόμακρη, αλλά και λίγο οικεία και σε εμάς. Μιας και εμείς κάπου μοιάζουμε μαζί τους. 

Νετούνο-Άντζιο: Τελευταία μέρα του Νοέμβρη 2019.