Εν Άνδρω

 Γράφει ο Ι.Π. - Άλκης

      Εικόνες και "άρωμα" μιας άλλης εποχής αποπνέουν κιτρινισμένα έγγραφα, βγαλμένα από αρχεία συμβολαιογράφων ή φυλαγμένα ευλαβικά από απογόνους ανθρώπων, που έφυγαν από τη ζωή χρόνια πριν. Χαρτιά πολυκαιρισμένα, που άλλοτε προκαλούν γέλιο και άλλοτε σκεπτικισμό.

Ο θεσμός της προίκας

      Η προίκα είχε κατά καιρούς διαφορετική λειτουργία. Στους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους, στους λαούς γύρω από τη Μεσόγειο η προίκα προερχόταν από τον άνδρα, ο οποίος έδινε δύο παροχές. Μία στον πατέρα της γυναίκας και αποτελούσε μορφή αποζημίωσης για τη δαπάνη της "διατροφής" της γυναίκας και μία ακόμη στην ίδια τη γυναίκα, ως εξασφάλιση για τον μετά τη λύση του γάμου βίο της.

      Η προίκα δινόταν στους γάμους, που τελούνταν συμφωνία. Στους γάμους με αρπαγή, δεν δινόταν προίκα.

      "Το προικοσύμφωνο είναι μεταγενέστερο και ανάγεται στα ιστορικά χρόνια. Είχε σκοπό την απόδειξη των όρων της συμφωνίας και κυρίως την εξασφάλιση της γυναίκας σε περίπτωση λύσης του γάμου. Τα προικοσύμφωνα υπήρξαν θεσμός του ελληνορωμαϊκού δικαίου, του ιουδαϊκού (κετουμπά) και του μουσουλμανικού. Στο βυζαντινό δίκαιο, γάμος χωρίς προίκα υπέρ της γυναίκας ήταν άκυρος. Αυτό είχε ως συνέπεια την απορία της γυναίκας, σε περίπτωση θανάτου του άνδρα, αφού δεν είχε τίποτα να λάβει από την περιουσία του. Όταν είχε συσταθεί προίκα, η γυναίκα με τη λύση του γάμου αναλάμβανε την προίκα της. Το έλλειμμα αυτό ήρθε να καλύψει ο Ιουστινιανός με τη 'Νεαρά 117', που νώρισε στην άπορη και άπροικη χήρα κληρονομικό δικαίωμα στην κληρονομιά του συζύγου της"... 

Η προίκα σε χριστιανούς, εβραίους και μουσουλμάνους

      Η προίκα στα νεότερα χρόνια ήταν περιουσιακά στοιχεία, τα οποία δίνονταν υπέρ της γυναίκας είτε στην ίδια κατά κυριότητα, επικαρπία ή διοίκηση, είτε στον άνδρα να τα διαχειρίζεται για λογαριασμό της γυναίκας.

      Στον χριστιανικό πληθυσμό της Ελλάδας, η έγγραφη συμφωνία σχετικά με την παροχή της προίκας (προικοσύμφωνο) αποτελούσε ένα απλό έγγραφο, στα νεότερα χρόνια όμως και οριστικά μετά την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα το 1946, συντασσόταν με συμβολαιογραφικό έγγραφο και για λόγους φορολογικούς.

      Στους εβραίους, το προικοσύμφωνο  (κετουμπά ), που συντάσσεται ακόμη και σήμερα, αποτελούσε μέχρι πρόσφατα στοιχείο του γάμου. Το έγγραφο αυτό είχε μορφή αξιογράφου, αφού αν η σύζυγος το παρέδιδε στον άνδρα της στη διάρκεια του γάμου τους, έχανε την αξίωσή της στην προίκα. Έτσι, εθιμικά το προικοσύμφωνο το κρατούσε η μητέρα της νύφης.

      Στους μουσουλμανικούς γάμους, ο ιμάμης συντάσσει επίσης έγγραφο για τη σύσταση του γάμου, το οποίο περιέχει οικονομικές συμφωνίες και γαμήλιες παροχές από τον γαμπρό προς τη νύφη. 

      Σε ένα προικοσύμφωνο, που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, στο οποίο "εν ονόματι της Αγίας Τριάδος και της κόρης Κοκόνας προστάτιδος της Νήσου Πόρου" η μελλόνυμφη Κητή προικίζεται- μεταξύ άλλων- με "δύο μεσοφόρια ολόγερα και μπουγαδιασμένα, ενάμιση ζευγάρι κάλτσες, έως ότου γίνει ο γάμος έχει καιρόν να πλέξη και την άλλη να γίνουν δυο ζευγάρια, δυο ζευγάρια παπούτσια το ένα μπαλωμένο", ενώ του γαμπρού του δίνεται "μια σκούφια, να φορά βραδιά παρά βραδιά για να μην τρυπήσει γρήγορα".

      Στην προίκα της Κητής περιλαμβάνονται ακόμη δυο τσουκάλια της προγιαγιάς της, ένα ουροδοχείο "παστρικό και άπιαστο", αλλά και δυο κότες, ένας πετεινός, ένα κόσκινο κουκιά, σπιτίσια μακαρόνια και δυο οκάδες ελιές!

      Ή ένα άλλο προικοσύμφωνο που συντάχθηκε στις 13-2-1898, με το οποίο δίνεται προίκα συνολικής αξίας 50.000 γροσιών, στην οποία- μεταξύ άλλων- περιλαμβάνεται ένα σπίτι επιπλωμένο και ένα χωράφι στο σιδηροδρομικό σταθμό, με τον όρο ο γαμπρός και η νύφη να συγκατοικήσουν εφ' όρου ζωής με τους δύο γονείς της κοπέλας.

      "Η προίκα υπήρχε από τα αρχαία χρόνια και αποτελούσε τη συμβολή της γυναίκας στον κοινό βίο. Αν και υπάρχουν αναφορές σε προικοσύμφωνα σε διάφορες πηγές, τα πρώτα ελληνικά προικοσύμφωνα που σώζονται χρονολογούνται γύρω στο 1500. Μέσα από τα προικοσύμφωνα βλέπει κανείς πώς γινόταν η μεταβίβαση της περιουσίας από τη μια γενιά στην άλλη και συχνά προικοσύμφωνα και διαθήκες αλληλοσυμπληρώνονταν.

      Την προίκα την έδινε ο γονιός, ο θείος ή κάποιος άλλος συγγενής για να εξασφαλιστεί η νέα γενιά, αλλά και για να εξασφαλιστεί ο ίδιος ο προικοδότης στα γηρατειά του. Δηλαδή, έτσι εξασφαλιζόταν η συνέχεια μέσα στην οικογένεια. 

      Συνήθως. η προίκα αποτελούνταν από ρούχα και οικοσκευή, αλλά οι πιο πλούσιοι έδιναν κοσμήματα, χωράφια και σπίτια. Βλέπει κανείς σε προικοσύμφωνα να δίνονται ρούχα φορεμένα , το χρησιμοποιημένο τηγάνι της γιαγιάς ή δυο ρίζες ελιές σε ένα χωράφι ξένο κ.λπ

      Παράλληλα, "το προικί της γυναίκας ήταν σιδεροκέφαλο", δηλαδή μπορεί να διαχειριζόταν την προίκα ο άντρας, αλλά δεν μπορούσε να την εκποιήσει, διότι η κυριότητα ανήκε στη γυναίκα. Σε περίπτωση διαζυγίου, την έπαιρναν τα παιδιά ή αν δεν υπήρχαν παιδιά την έπαιρνε πίσω η γυναίκα.

      Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιοχή των Κυκλάδων, όπου προίκα δεν έδινε μόνο η νύφη, αλλά και ο γαμπρός. Μάλιστα, το σπίτι της γυναίκας το έπαιρνε ως προίκα η πρώτη κόρη, η οποία είχε την υποχρέωση να δώσει το όνομα της μητέρας της στο κορίτσι που θα γεννούσε και στην κυριότητα του οποίου θα περνούσε η προίκα της μάνας. Αντιθέτως, το σπίτι του άντρα περνούσε στην κυριότητα του γιού του, ο οποίος έπρεπε να πάρει το όνομα του παππού από την πλευρά του πατέρα..

Τι ίσχυε στην Ελλάδα

      Στην αρχική ρύθμιση του Αστικού Κώδικα, το 1946, η προίκα δινόταν υπέρ της γυναίκας στον άνδρα, είτε κατά κυριότητα είτε κατ' επικαρπία. Όταν την έπαιρνε κατά κυριότητα, δεν είχε καμιά υποχρέωση επιστροφής και η γυναίκα δεν είχε καμιά υποχρέωση αναζήτησης μετά τη λύση του γάμου. Στον Αστικό Κώδικα ρυθμιζόταν μόνον η προίκα που δινόταν στον άνδρα κατ' επικαρπία και διοίκηση, ενώ η γυναίκα είχε την ψιλή κυριότητα.

      Σε περίπτωση θανάτου του συζύγου ή κυρίως λύσης του γάμου, η γυναίκα ανακτούσε την πλήρη κυριότητα των προικώων. Τα προικώα, επειδή είχαν ως στόχο την ελάφρυνση του άνδρα στα βάρη του γάμου, αλλά και την εξασφάλιση της γυναίκας σε περίπτωση λύσης του γάμου, δεν επιτρεπόταν να εκποιηθούν, παρά μόνον με άδεια του δικαστηρίου, το οποίο όριζε και την τοποθέτηση του προϊόντος της πώλησης.

      Όλα αυτά ίσχυαν μέχρι την εφαρμογή του νόμου 1329/1983, ο οποίος κατήργησε την προίκα ως θεσμό, απαγόρευσε τη σύσταση προίκας και οι προίκες που είχαν μέχρι τότε συσταθεί ανέκαμψαν στις γυναίκες κατά πλήρη κυριότητα.

      "Συμφωνία για προίκα σήμερα είναι άκυρη. Κάθε σύζυγος έχει την κυριότητα, επικαρπία και διοίκηση της περιουσίας του και μετά τη λύση του γάμου, αν ο ένας από τους δύο έχει γίνει πλουσιότερος κατά τη διάρκεια του γάμου από αιτία που δεν ήταν χαριστική προς αυτόν (δωρεά, κληρονομία, κληροδοσία, γονική παροχή), ο άλλος σύζυγος έχει αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα αυτά, εφόσον αποδείξει τη συμβολή του

   . Ο νόμος προβλέπει γαμικό σύμφωνο, το σύμφωνο κοινοκτημοσύνης. Αυτό είναι συμβολαιογραφική σύμβαση, που καταρτίζεται πριν από την τέλεση ή και τη διάρκεια του γάμου. Οι σύζυγοι μπορούν να συμφωνήσουν πως ό,τι αποκτηθεί στη διάρκεια του γάμου από μη χαριστική αιτία θα είναι κοινό των δύο. Η συμφωνία αυτή διαφέρει από την από κοινού αγορά πραγμάτων, π.χ. ακινήτου, διότι κανείς σύζυγος δεν μπορεί να εκποιήσει το μερίδιό του χωρίς τη βούληση του άλλου συζύγου, όπως στην απλή συγκυριότητα.

• Σε λαογραφική στατιστική  έρευνα που πραγματοποίησε ο Στέργιος Αποστόλου  για τα προικοσύμφωνα της περιόδου  1873 – 1880  στην περιοχή της Νάουσας επί τουρκοκρατίας , κατέληξε σε πολύ ενδιαφέρουσες  διαπιστώσεις και συμπεράσματα .
• Η καταγραφή, εκτίμηση της προίκας και η σύνταξη του προικοσύμφωνου ενεργούνταν από τρίτα πρόσωπα.  Παρευρίσκονταν και εκπρόσωποι του γαμπρου και της νύφης για την παροχή διευκρινιστικών πληροφοριών. Συνήθως  παρευρίσκονταν και εκπρόσωπος της εκκλησίας.  Μετά την καταγραφή και εκτίμηση των προικώων  ειδών η επιτροπή απομονωνόταν  στο δωμάτιο όπου εκτίθετο η προίκα, προέβαινε στην σύνταξη του προικοσύμφωνου , στο οποίο τα μέλη της επιτροπής έθεταν την υπογραφή τους  για το αληθές του περιεχομένου.
• Από συγκριτική μελέτη στατιστικού χαρακτήρα πάνω στο κείμενο των δύο προικοσυμφώνων  προκύπτουν -  μεταξύ άλλων – τα ακόλουθα .
• Από την σύγκριση των επί μέρους  στοιχείων των δύο προικοσυμφώνων , προκύπτουν ότι σ’ αυτό του έτους 1873, κυριαρχούν  πρακτικότερες σκέψεις στους  προικοδοτούντες οι οποίοι επέρριψαν περισσότερη βαρύτητα  στα προσοδοφόρα  ακίνητα  ( αγρός ) και ολιγότερο στα είδη  ένδυσης.

ΕΝΑ ΑΝΔΡΙΩΤΙΚΟ ΠΡΟΙΚΟΣΥΜΦΩΝΟ ΤΟΥ 1828

Ακολουθεί ένα πολύ ενδιαφέρον ανδριώτικο προικοσύμφωνο του 1828 με σπάνιο περιεχόμενο και σπάνια "ντοπιολαλιά’" της εποχής. Αποδίδει το κοινωνικό κλίμα της εποχής και αποτυπώνει την Άνδρο μιας μόλις απελευθερωμένης Ελλάδας. Το βρήκαμε στην ΑΝΔΡΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ του 1957. Είναι γραμμένο χωρίς τόνους και χωρίς παραγράφους στον προφορικό λόγο της εποχής:. 

 

       Πρικοσινφονων του αντζελετου νικο παρωδου. Εις δοξαν του κυριου ημων Ιησου Χριστου πρεσβιες της πανιπερευλογημενης δεσπηνης ημον Θεοτοκου του αγιου μεγαλομαρτυρος προκωπιου και παντων των αγιων αμιν.

Την σήμερον ήλθονεις σινιβασιν γαμου  οτε  κυρ πετρακις νικολαου καιρης και από το αλω μερος αντζελετος νικολαου παροδου ινα λαβη αυτόν εις την θυγατερα των ονωματι μαριαν δια γινεκαν  του νομιμον και συλογητηκη  κατά τους θειους και ιερους νομους της Χριστου Εκκλησιας εν μπροτοις τις διδει τιν ηκονα την  Παναγια να κανη την εορτιν εις τους αγιους αποστολους και δια πρικαν της διδει ένα κατρουθη το μιτρικον χωράφι εις το απανω καστρο εις την οπισω μερια ονομαζομενον  εις τον αγιον λουκα ολο ως εστιν  και εβρισκεται και με το νερον του ακομη τις διδι και ο πατερας τις εις τιν παλιωπολη το χωραφι οπου εχει αγορα  από τον φραντζεσκο  λουκρεζη ολο ως εστι και εβρισκεται ρουχηκα φορεσες διο η μια χρισι μπινισι και φουστανη η ετερη φορεσα φουστανη  μπουχαρη και λινμπαντε ατηλαζενιω βελαδακια διω  μαντηλια τρια μεταξωτα ταυλωμαντηλο  ντολαντενω  ένα πετζεταιζ δοδεκα κορδονη με σταβρω μαλαματενιο μποτηνια μαλαματενια δοδεκα κουμπια δακτηληδια μαλαματενια διω στρομα γεματω ένα παπλωφα ένα μαξυλαρες διω η μια γεματη σιντονια διω  κουρτινες διω κασελα  μια καριδινη  βαρελη ένα μια ζαρα ντενζερεδες διω νταβα ένα σαχανια διω χουλιαρια ντουζινα μια περουνια ντουζινα μι απιατα  ντουζινες διω και την ευχην τους εχει και από το αλω μερος ο ανωθεν αντζελετος  κατά το πρικοσυνφονον οπου του εχη ο πατερας του με ταυτα λεγομεν και ουτω  κανωντας κληρονωμον να διδι την κατηκιαν τα σπητια με τους κηπους νοτινα  κα βορινα αλα ως εβρισκονται  και να μιν ημπορι να τα δοσι εις τα προτα του πεδια τα ορφανα ταξη και ομολον στεφανωθουν τις κερας τις νιφις προγαμον δορεαν γροσια χιλια ητοι γρ 1000 και η μεν ακολουθησι θανατος οπου θεος φηλαθι χωρης κληρονωμον να περνη η νυφη τιν προγαμον δορεαν και ο γαμπρος το κρεβατοστρωσι και εάν καμουν κληρονομον και αοιθανη να στρεφωναι εις τους προθιμους κατά τιν τοπικην σινιθηαν  και εις  ενδιξιν εγινε το παρον με τους οβρεθεντας μαρτιρας 1828 Νοεμ. 112

Λαιωναρδος παροδος μαρτυς

Iωαννις Δ. νερης μαρτυς

νικος μπογιατζής ο γραψας μαρτυς

Πετρος νικολαου καιρη με τι αρχοντισα μου με τιν ευχην μας  στεργωμεν αγγελετος νικολαου παροδου στεργω.