ΡΩΣΙΑ: Μια ακόμα βυζαντινή ιστορία, ή όταν η Ιστορία κάνει κύκλους...
Γράφει ο Διαμαντής Μπασαντής
Μια ακόμα βυζαντινή ιστορία...
Οι πρώτες εικόνες στο αεροδρόμιο Ντομιτέτοβο της Μόσχας: προχωρημένη νύχτα, μεγάλο αεροδρόμιο, άχαρη αίθουσα ελέγχου, στενάχωρη κιτρινισμένη έξοδος, πλήθος ταξιτζήδες κι ένα υπαίθριο πάρκινγκ σκοτεινό και παγωμένο. Οι τελευταίες εικόνες καθώς φεύγαμε από άλλη έξοδο:: ένα τεράστιο υπαίθριο φωτισμένο πάρκινγκ, υπερπολυτελή αυτοκίνητα, πολλά ταξί, αίθουσες αναχωρήσεων άνετες και ευρύχωρες!
Οι διαφορές και οι ανισότητες στο ίδιο μέρος είναι το «σήμα κατατεθέν» της Ρωσίας. Μιας Ρωσίας που ανακαλύπτει βήμα-βήμα το μακρύ παρελθόν από το οποίο κάποτε αποκόπηκε βίαια με την απότομη έλευση ενός θυελλώδους «επαναστατικού μέλλοντος», το οποίο διάρκεσε πολύ λιγότερο από όσο φαντάζονταν όλοι. Ανάμεσα στο σπασμένο παρελθόν και στο ξεστρατισμένο μέλλον η Ρωσία αναζητά τα κομμάτια της γύρω από ένα άδηλο παρόν.
Η Μόσχα
Πινακοθήκη Τρετιάκοφ: Ο Βλαδίμηρος ο Α΄ βαφτίζει τους Ρώσους στον Δνείπερο.
Η πόλη μοιάζει να ξεφυλλίζει ανάμεσα στους δρόμους της σελίδες της ιστορίας της. Από τους πρίγκιπες και τους Τσάρους της Ρωσίας μέχρι τους γενικούς γραμματείς της Σοβιετικής Ένωσης. Μοιάζει σα να συλλογίζεται στιγμές του παρελθόντος της μέσα από μια μακριά σειρά ονομάτων.
Από τον Βλαδίμηρο του Κιέβου, που βάφτισε τους Ρώσους στον Δνείπερο μέχρι τον Ιβάν τον Τρομερό, που οραματίστηκε την Μόσχα «τρίτη Ρώμη». Από τον Μεγάλο Πέτρο, που έχτισε την αυτοκρατορική Αγία Πετρούπολη, μέχρι την Μεγάλη Αικατερίνη, που έβαλε τους Ρώσους στον ευρωπαϊκό χάρτη. Και ακολουθούν - στον 20ο αιώνα - τα ονόματα του Λένιν και του Στάλιν και των επόμενων, που χάραξαν μια θυελλώδη Ιστορία από την ΕΣΣΔ μέχρι την Ρωσική Ομοσπονδία...
Ο στρατάρχης Ζούκοφ έφιππος μπροστά στο μουσείο ιστορίας στη Μόσχα.
Στη Μόσχα βλέπεις γύρω σου διάσπαρτες μερικές από τις πλέον δραματικές στιγμές του «σύντομου» 20ου αιώνα. Από τους Ρομανώφ μέχρι τον Λένιν και τον Στάλιν. Από τους χρυσούς δικέφαλους της αυτοκρατορίας μέχρι τα ζαφειρένια αστέρια της σοβιετικής εποχής στο Κρεμλίνο. Από την Οκτωβριανή Επανάσταση μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όλα αυτά αποτυπώνονται παντού. Στα τσαρικά κτίρια, στους σταλινικούς ουρανοξύστες, στις αναθηματικές πλάκες, στα πέτρινα μνημεία του Λένινγκραντ και του Στάλινγκραντ. Στους έφιππους: τον Άγιο Γεώργιο, προστάτη της Μόσχας και τον στρατάρχη Ζούκοφ, νικητή των Γερμανών στον «μεγάλο πατριωτικό πόλεμο». Μια δρασκελιά μοιάζει να χωρίζει μερικές φορές σε αυτή την πόλη τον Τσάρο Νικόλαο από τον Στάλιν, τους θριαμβευτές σοβιετικούς του 1945 από τους πληγωμένους Ρώσους του 1990 και τους Ρώσους του Γκορμπατσόφ με αυτούς του Πούτιν...
Άποψη της Κόκκινης Πλατείας
Η Μόσχα καθώς την διατρέχεις μοιάζει με ένα ντοκιμαντέρ που ξετυλίγεται από το χτες μέχρι το σήμερα. Γύρω σκηνές μιας ιστορίας απροσδόκητης στροβιλίζονται από τον ένα αιώνα στον άλλο, από τη μια ανατροπή στην άλλη. Πλήθος οι μεγάλοι πόλεμοι, οι μεγάλες αναταραχές, οι μεγάλες εισβολές, οι μεγάλες επαναστάσεις, οι μεγάλες επανεκκινήσεις.
Πολλές και οι πρωτεύουσες της Ρωσίας. Από το Νόβγκοροτ στο Κίεβο. Από την Αγία Πετρούπολη στη Μόσχα. Στο τέλος όμως όλα ισορροπούν στην καθημερινότητα μιας ζωής που κυλά στη Μόσχα με τον δικό της αργόσυρτο ρυθμό…
Το Κρεμλίνο
«Πάνω απ’ τη Μόσχα υπάρχει το Κρεμλίνο, πάνω από το Κρεμλίνο υπάρχει ο ουρανός» - Ρωσική παροιμία
Την Κόκκινη Πλατεία την περίμενα μεγαλύτερη και επιβλητικότερη. Την βρήκα μικρότερη και ωραιότερη. Είναι η καρδιά της Μόσχας εδώ και περίπου 900 χρόνια. Δημιουργήθηκε μαζί με την πόλη. Για εκατονταετίες υπήρξε η αγορά της. Σε αυτή διαδραματίστηκαν μερικές από τις σημαντικότερες στιγμές της ιστορίας της.
Το Κρεμλίνο το περίμενα βλοσυρό, απόμακρο, επιβλητικό. Το βρήκα χαλαρό, χαριτωμένο, έγχρωμο. Τα καλόγουστα τείχη, οι περίτεχνες πολεμίστρες, οι πολυποίκιλοι πύργοι, που δεν θυμίζουν καθόλου στρατιωτικό ανάχωμα για τους εισβολείς. Αλλά αποτυπώνουν τον διαχωρισμό της εξουσίας από τον λαό!
Κόκκινη πλατεία. Νυχτερινή άποψη: Αριστερά ο Άγιος Βασίλειος, δεξιά τα περίτεχνα κόκκινα τείχη και ο πύργος του Σωτήρος με το μεγάλο ρολόι.
Μέσα σε αυτά τα περίτεχνα τείχη ξετυλίχτηκε επί αιώνες η βίαιη και αιματηρή ιστορία των κυριάρχων της Ρωσίας. Μέσα από την μοναδική αρχιτεκτονική ετερότητα του το Κρεμλίνο αποπνέει ισορροπία και χάρη.
Ίσως γιατί τα περίτεχνα κόκκινα τείχη τα εμπνεύστηκε μια γυναίκα: Η τσαρίνα, βυζαντινή πριγκίπισσα, Σοφία Παλαιολόγου. Και τα σχεδίασε ένας Ιταλός αρχιτέκτονας, ο Σολάριο. Ο ίδιος έχτισε στα τέλη του 15ου αιώνα και τους περισσότερους πύργους του.
Έτσι περιβλήθηκε η ισχύ με την τέχνη, η εξουσία με την αρμονία, το σύμβολο με την φαντασία. Κάθε πύργος του Κρεμλίνου έχει και άλλο σχήμα, άλλο μέγεθος, άλλο χρώμα στέγης. Τίποτα δεν είναι όμοιο, τίποτα δεν είναι επαναλαμβανόμενο, τίποτα δεν ακολουθεί μια κανονικότητα. Όλα τα ενώνει το κόκκινο των τειχών.
Ο Άγιος Βασίλειος
Αυτή τη χαρά της δημιουργίας αποτυπώνει και η εκκλησία του Άγιου Βασίλειου. Την εμπνεύστηκε ο Ιβάν ο Τρομερός. Την κατασκεύασε ο Ρώσος αρχιτέκτονας Γιάκοβλεφ. Άλλο να βλέπεις την εκκλησία σε ταινία ή σε φωτογραφία και άλλο στην πραγματικότητα. Άλλο να βλέπεις μια όψη ή μια πτυχή και άλλο να την βλέπεις, καθώς την πλησιάζεις…
Ο Άγιος Βασίλειος συνδυάζει αντίθετα σχήματα και χρώματα. είναι ένα ενιαίο αισθητικά σύνολο. Οι τρούλοι του πολύχρωμοι, ετερόκλιτοι, κυκλικοί, κρεμμυδοειδείς, ανισοϋψείς. Τα χρώματα έντονα και καταιγιστικά. Κι όλα σμίγουν αξεδιάλυτα μέσα από την αλληλεξάρτηση τους. Ο θρύλος αναφέρει πως ο Ιβάν ο Τρομερός τύφλωσε τον αρχιτέκτονα, μόλις τελείωσε το ναό, για να μην ξανακτίσει κάτι τόσο εντυπωσιακό.
Η εκκλησία καθώς την βλέπεις από μακριά μοιάζει να ξέφυγε από το παρελθόν και να άγγιξε το κυκλικό σύμπαν του Γκαουντί, πριν περάσει απαλά με τρόπο μαγικό στο μέλλον. Μια εικόνα συμπαγής, μια εικόνα άχρονη, γοητευτική, μοναχική. Ένα παιχνίδισμα της φαντασίας. Ένα ξάφνιασμα της σκέψης. Οι οδηγοί λένε πως αποτυπώνει την φιλοσοφία του Ρώσου Αγίου Βασιλείου του Ευτυχούς που της έδωσε και το όνομα του. Τα φυλλάδια γράφουν πως: «είναι ένας ύμνος στη χαρά φτιαγμένος με πέτρες και τούβλα»!…
Την πρώτη φορά που είδα τον Άγιο Βασίλειο ήταν μέρα ηλιόλουστη. Τη δεύτερη ήταν μια λαμπερή νύχτα. Το φως και στις δύο περιπτώσεις οριοθετούσε την εκκλησία. Τη μέρα σχήματα και αποστάσεις ορίζονταν. Την μέρα οι εικόνες ακινητούν. Αντίθετα το σκοτάδι την εξαΰλωνε. Τη νύχτα οι αποστάσεις άπλωναν κι εξαφανίζονταν. Την νύχτα οι εικόνες ταξιδεύουν. Τη μέρα αποκαλύπτεται η τέχνη. Τη νύχτα αποκαλύπτεται το δράμα.
Όμως, παρά τη δραματικότητα, ο νυχτερινός φωτισμός κάνει τον πολύχρωμο Άγιο Βασίλειο ανάλαφρο και αέρινο. Σαν μια φωταγωγημένη οφθαλμαπάτη. Ο νυχτερινός φωτισμός δίνει μια άλλη διάσταση και στα τείχη και στους πύργους. Μια άλλη ένταση στα χρώματα. Και κάνει και τον Άγιο Βασίλειο να μοιάζει ανάλαφρος και αέρινος. Μια φωταγωγημένη οφθαλμαπάτη, που αλλάζει συνεχώς, καθώς πλησιάζεις ή απομακρύνεσαι…
Πανεπιστήμιο Λομονόσωφ
Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ. Κτίριο εντυπωσιακό. Μια από τις «εφτά αδελφές», τους εφτά ουρανοξύστες, που θεμελίωσε ο Στάλιν την ίδια μέρα (7 Σεπτεμβρίου 1947) στην 800η επέτειο της Μόσχας. Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1953 και για δεκαετίες ήταν το υψηλότερο της Ρωσίας (236 μέτρα). Πήρε το όνομα του από τον ιδρυτή του πρώτου ρωσικού πανεπιστημίου το 1755.
Οι μυστικοπαθείς οι Ρώσοι έχουν και για την οικοδόμηση του Λομονόσοφ αρκετούς μύθους, αλλά και μερικές κρυφές αλήθειες. Δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τους μύθους από τις αλήθειες. Άκουσα για μια υπόγεια αντιατομική πόλη κάτω από ένα τεράστιο πάρκο και για ένα τεράστιο υδραγωγεία του ψυχρού πολέμου στα μυστικά θεμέλια του πανεπιστημίου-ουρανοξύστη. Και είδα από τον 28ο όροφο, όπου βρίσκεται το μουσείο της γης, μια πόλη απέραντη και θαμπή στον υγρό ορίζοντα ενός ξέθωρου απογεύματος…
Στο πανεπιστήμιο Λομονόσοφ, 2013
Στο πανεπιστήμιο κυριαρχούσε η νεανικότητα, αλλά και η σχολαστικότητα. Όπως, παρά το πλήθος των νέων υπήρχε ένας ιδιαίτερος σεβασμός στην ηλικία και στη γνώση. Οι Ρώσοι, σε αντίθεση με τους Έλληνες, είναι λαός πειθαρχικός. Αυτό αποτυπώνεται και στον ακαδημαϊκό χώρο όπου οι ιεραρχήσεις και οι παραδόσεις υπερβαίνουν τα όρια των καθεστώτων και των εποχών.
Βρέθηκα ομιλητής σε ένα διεθνές συνέδριο για τον νεοελληνικό πολιτισμό. Μέχρι να έρθει η σειρά μου να μιλήσω για την «Ποίηση στο Ελληνικό Τραγούδι» παρακολουθούσα τους ήχους και την τονικότητα των ρωσικών. Μια ακολουθία ενός πλήθους συμφώνων στα οποία παρεμβάλλονταν φωνήεντα. Η προφορά θύμιζε πολλές φορές κάποια μέρη της ελληνικής επαρχίας. Από αυτή την άποψη είχαν μια ασυνήθιστη οικειότητα.
Ανάμεσα στις πολλές εισηγήσεις με προβλημάτισε μια με θέμα τον χρόνο στην ελληνική γραμματολογία. Δεκάδες αναφορές του αδήριτου χρόνου: τα μονοπάτια του χρόνου, τα κύματα του χρόνου, το κύλισμα του χρόνου, ο χρόνος δάσκαλος, ιατρός, δικαστής και πανδαμάτωρ, ο αχόρταγος χρόνος, η σημασία του χρόνου, τα νύχια του χρόνου, το πέρασμα του χρόνου κι ο αγώνας με τον χρόνο.
Βλέποντας έξω από το παράθυρο το απέραντο πάρκο σκέφτηκα πως ο χρόνος μεταξύ επιτυχίας και αποτυχίας απέχει ελάχιστα μερικές φορές! Ίσως και καθόλου μιας και μπορεί ο χρόνος σε αυτή την περίπτωση να είναι απλώς θέμα ερμηνείας ή μετάφρασης…
Οι διαδρομές της πόλης
Το άγαλμα του Μαγιακόφσκι
Στη Μόσχα συναντάς διάσπαρτες παντού αναφορές στη μεγάλη ρωσική παράδοση στις τέχνες και στα γράμματα: η πλατεία και το άγαλμα του Πούσκιν, η πλατεία και το άγαλμα του Μαγιακόφκσι, το θέατρο Σλανισλάβσκι και το άγαλμα του Τσέχωφ, η βιβλιοθήκη Λένιν και το άγαλμα του Ντοστογιέφσκι, η φιλαρμονική του Τσαϊκόφσκι και το άγαλμα του Μιχαήλ Σολόχωφ σε μια πέτρινη βάρκα στο πάρκο να θυμίζουν το μυθιστόρημα του «Ο Ήρεμος Δον»…
Το άγαλμα του Τσέχωφ
Και μετά το περίφημο μετρό της Μόσχας. Σε αυτό το ξεχωριστό δημιούργημα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού που αποτυπώθηκε ανάγλυφα η μυθολογία του σοβιετικού καθεστώτος. Σταθμοί εντυπωσιακοί παρά τις δεκαετίες που τους βαραίνουν.
Μια από τις σοβιετικές "αφηγήσεις" της Οκτωβριανής Επανάστασης στο μετρό της Μόσχας. Μαρμάρινο ψηφιδωτό!
Αναπαραστάσεις από την αγροτική ζωής και την εκβιομηχάνιση της Ρωσίας των αρχών του 20ου αιώνα. Η επανάσταση και ο Λένιν. Ο μοντερνισμός στον σταθμό Μαγιακόφσκι. Ο φουτουρισμός στον σταθμό Νοβοκουζνέτσκαγια. Τα χάλκινα αγάλματα στον σταθμό της Οκτωβριανής Επανάστασης. Και οι εντυπωσιακοί σταθμοί της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας και του Σμολένσκ.
Το σοβιετικό καθεστώς άφησε παντού τις δικές του αφηγήσεις. Τις δικές του «αγιογραφίες», οι οποίες με τον τρόπο τους παραπέμπουν στον μοναδικό βυζαντινισμό της ρωσικής ψυχής. Έχουν κάτι από την βυζαντινή αγιογραφία οι λεπτομέρειες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού του μετρό που αφηγούνται οι σκηνές από τις ιστορίες της εξιδανικευμένης καθημερινής ζωής.
Μετρό Μόσχας: κάτω σε μια από τις επίσημες σοβιετικές "αφηγήσεις" η απλή καθημερινότητα.
Και η κίνηση στο μετρό ασταμάτητη. Τρένα που τρέχουν με ταχύτητα και θόρυβο. Κάθε λεπτό και τρένο. Κάθε τρένο και εκκωφαντικός ήχος. Κάθε πλατφόρμα και ένα πλήθος που κυλά σαν ποτάμι προς όλες τις κατευθύνσεις.
Δύο ιστορίες στο μετρό της Μόσχας, 2013.
Μόνο το Σαββατοκύριακο η κίνηση ηρεμεί. Τότε μεγαλώνει ο χώρος και απλώνει ο χρόνος. Και τότε μπορείς να δεις με άνεση αυτά τα υπόγεια μνημεία μιας άλλης μισοσβησμένης εποχής…
Ισμαήλοβο: το έντονο μπλε συχνά υποκαθιστά το χρυσό στην ρωσική βυζαντινή αγιογραφία
Στην περίμετρο της πόλης το Ισμαήλοβο. Ένα παλαιοπωλείο ονείρων, εικόνων, αναμνήσεων, αντικειμένων, βιβλίων. Ξεθωριασμένες αγιογραφίες, μολυβένιοι στρατιώτες, ξύλινα ρολόγια, σπασμένα έπιπλα. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν τα έντονα μπλε στις βυζαντινές εικόνες.
Συχνά στη Ρωσία το μπλε αντικαθιστά το χρυσό στις εικόνες. Και υπάρχουν στις περισσότερες εικόνες λεπτομερείς μικρογραφίες, που άλλοτε αφηγούνται μια ολόκληρη ιστορία γύρω από τον εικονογραφούμενο Άγιο.
Η ψυχή της Ρωσίας
Πινακοθήκη Τρετιάκοφ: πλήθος μπροστά στον Άγιο Βασίλειο στην κόκκινη πλατεία στις αρχές του 19ου αιώνα.
Στη Ρωσία άνθρωποι και κοινωνία συγκλίνουν. Κινούνται και υπάρχουν μαζί. Σε όλη την ιστορία η χώρα υπήρξε ως όλον. Η συλλογικότητα ήταν και είναι μέρος της εθνικής υπόστασης των Ρώσων. Μπορεί οι προσωπικότητες να έδωσαν τον τόνο στην πολιτική και στην τέχνη και να συγκρότησαν σπουδαίες πρωτοπορίες, που άλλαξαν πολλά στην χώρα. Όμως η ρωσική κοινωνία διαμορφώθηκε μέσα από την αργόσυρτη καθημερινότητα των Ρώσων….
Πινακοθήκη Τρετιάκοφ: η στρατιά του Ναπολέοντα νικημένη από τον ρωσικό χειμώνα επιστρέφει πίσω ρακένδυτη...
Πριν πάω στη Ρωσία είχα ακούσει αναφορές για την «ψυχή της Ρωσίας». Μυστικιστές οι Ρώσοι ζώντας τις δύσκολες συνθήκες του μεγάλου χειμώνα της στέπας, έχοντας μια μακριά και πολυτάραχη ιστορία, αναζήτησαν αυτό που τους ένωσε και τους έκανε να αντέχουν και να βρίσκουν το κουράγιο να ξεκινούν και πάλι από την αρχή. Έτσι διαμορφώθηκε η αναφορά στην «ψυχή της Ρωσίας». Μια ψυχή που έχει κάτι από την υπομονή, την αντοχή, την επιμονή, την συλλογικότητα και την ζωτικότητα των Ρώσων.
Από αίθουσα σε αίθουσα και από μια εικονογραφημένη ιστορία σε μια επόμενη εικονογραφημένη ιστορία.
Η «ψυχή της Ρωσίας» δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμη. Μπορεί να απεικονίζεται σε κάποια σημάδια που είδες, σε κάτι που έψαξες, σε μερικά σημεία που προσπέρασες. Έτυχε να νοιώσω αυτό το συναίσθημα απρόσμενα στην γκαλερί Τρέτιακοφ. Ήταν ο τελευταίος σταθμός μιας πυκνής μέρας. Μπήκα φορτωμένος και κουρασμένος. Κάποια στιγμή σκέφτηκα να εγκαταλείψω την περιδιάβαση. Κάθισα λίγο σε μια άκρη. Μετά σήκωσα αφηρημένος το κεφάλι κι είδα μπροστά μου το πορτρέτο του Νικολάι Γκόγκολ. Του συγγραφέα που έγραψε το βιβλίο «Τάρας Μπούλμπα». Θυμήθηκα πως μιλούσε για την ζωή των Κοζάκων. Σηκώθηκα κι άρχισα να ακολουθώ από αίθουσα σε αίθουσα τη διαδρομή της Ρωσίας μέσα από ιστορικούς πίνακες. σαν να άγγιζα κάτι από την προγενέστερη ζωή μιας χώρας που απλώνει από την Ευρώπη μέχρι την Ασία.
Πινακοθήκη Τρετιάκοφ: βυζαντινή πτέρυγα...
Κάποια στιγμή πρόσεξα την βυζαντινή πτέρυγα. Κι εκεί έμεινα για ώρα μπροστά σε μερικές από τις πιο εντυπωσιακές αγιογραφίες. Ανάμεσα τους και μερικές του κορυφαίου Αντρέι Ρουμπλιώφ. Του μεγαλύτερου ζωγράφου της «αρχαίας ρωσικής τέχνης». Για τη ζωή του Ρουμπλιώφ είχα δει κάποτε ένα φιλμ του σπουδαίου Αντρέι Ταρκόφσκι σ’ έναν κατάμεστο από νέους κινηματογράφο της Αθήνα. Αρκετά χρόνια αργότερα είχα δει ένα άλλο φιλμ του Ταρκόφσκι, την Θυσία, σε έναν άδειο κινηματογράφο του Λέστερ. Και οι δύο μίλαγαν για την βαθιά σχέση των Ρώσων με το βυζαντινό παρελθόν τους! Ίσως αυτές οι δύο ταινίες να απεικόνιζαν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο την «ψυχή της Ρωσίας»…
Εικόνα του μεγάλου Αντρέι Ρουμπλιώφ. Ίσως η "ψυχή της Ρωσίας" να είναι αποτυπωμένη περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στο βυζαντινό παρελθόν της.
Ίσως πράγματι η «ψυχή της Ρωσίας» να έχει κάτι το βυζαντινό. Ο μυστικισμός και η συλλογικότητα. Η αντίληψη του μεγέθους και της ιστορίας. Όλα δένουν παράξενα γύρω από την παλιά βυζαντινή κληρονομιά της. Αυτή η βυζαντινή κληρονομιά είναι που έκανε τους εσωστρεφείς, υπομονετικούς και συλλογικούς Ρώσους τόσο οικείους στους πάντα εξωστρεφείς, ανυπόμονους και ατομιστές Έλληνες...
