Εν Άνδρω

Του Διαμαντή Μπασαντή

(Η συζήτηση έγινε παραμονή Θεοσκεπάστου το 2014 με τον παπά-Μιχάλη τον εφημέριο του ναού. Από εκείνη την μέρα το έχουν διαβάσει πάνω από 40.000 επισκέπτες του ΕΝ ΑΝΔΡΩ. Το αναδημοσιεύουμε ακόμα μια φορά σήμερα ανήμερα της γιορτής της εκκλησίας...)

-        "Εκεί που χάνεται η μνήμη του ανθρώπου αρχίζουν οι θρύλοι και οι παραδόσεις. Μπαίνει ο θρύλος και γεμίζει τα κενά." Με αυτή την φράση ξεκίνησε ο παπά-Μιχάλης την αφήγηση του για την Παναγία τη Θεοσκέπαστη. 

Καθισμένοι στον Πλάτανο, το πιο παλιό καφενείο της Χώρας, ξεκινήσαμε μια κουβέντα για την ιστορία του ναού και για το πως κατέληξε να γίνει η Θεοσκέπαστη πολιούχος της Άνδρου και η μεγαλύτερη γιορτή του νησιού:

-       Έχουμε δύο εικόνες. Η πρώτη εικόνα, η μικρή, είναι πολύ πριν τον 14^ο αιώνα. Η δεύτερη εικόνα, η μεγάλη, είναι του 14^ου αιώνα. Η πρώτη ίσως είναι από την εποχή της εικονομαχίας. Με αυτό τον τρόπο ξεκίνησε την αφήγηση τους ο παπάς. Και συνέχισε: Ο θρύλος λέει πως η εικόνα έφτασε στο νησί από την θάλασσα. Κάποιοι την έριξαν για να αποφύγει την καταστροφή της από τους εικονομάχους. Την είδαν από μακριά οι κάτοικοι σαν κάτι που λαμπύριζε πάνω στο νερό. Την μάζεψαν και την πήγαν σε ένα ναό της εποχής, τον Άγιο Αθανάσιο, που δεν σώζεται πια. Λέγεται πως η εικόνα ξαναβρέθηκε μετά από λίγες μέρες στο Παραπόρτι. Τι σημασία όμως έχει πως ήρθε η εικόνα. Σημασία έχει πως σε αυτό εδώ το μέρος που βγήκε η εικόνα έχτισαν έναν μικρό ναΐσκο. Ήταν έξω από τα τείχη της τότε πόλεως. Ο ναΐσκος χτίστηκε πάνω σε έναν βράχο που ορθώνεται πάνω από την θάλασσα 7 μέτρα. Η ανακαίνιση της εκκλησίας που έγινε πρόσφατα έδειξε πως πρέπει να έγινε τον 11^ο αιώνα.

-       Η χρονολόγηση ταιριάζει, συμπλήρωσα, με τα στοιχεία για την ανάκαμψη της Άνδρου και την επέκταση των ναών και των μοναστηριών της εποχής.

Του άρεσε η παρατήρηση και ο παπά-Μιχάλης συνέχισε με ζήλο.

-       Η πρώτη γραπτή ένδειξη που έχουμε είναι αυτή της δεύτερης ανακαίνισης που είναι του 1555. Τα στοιχεία στήριξης του κεντρικού κλίτους της βασιλικής άνευ τρούλου που κατασκευάστηκε τα έφεραν από καθολικό της Παλαιόπολης όπου υπήρχε μια πολύ παλαιότερη εκκλησία (ίσως του 6^ου αιώνα) που είχε καταστραφεί. Η εκκλησία σκεπάστηκε τότε από πλάκες.

-       Και αυτή η ημερομηνία ταιριάζει, σημείωσα, γιατί τότε έφευγαν οι Βενετοί από το νησί και άρχισαν να ανακατασκευάζονται οι ορθόδοξες εκκλησίες και τα μοναστήρια. Αλήθεια, τον ρώτησα, πότε έγινε η κεραμοσκεπή;

-       Στα τέλη του 18^ου αιώνα, απάντησε. Τα ξύλα ήρθαν με πλοίο. Όμως ο καπετάνιος άλλαξε την τιμή του εμπορεύματος και οι κάτοικοι είχαν δυσκολία να πληρώσουν. Τότε αυτός αποφάσισε να πουλήσει τα ξύλα στην Τήνο. Βγαίνοντας όμως στα ανοιχτά βρήκε καιρό και για να σώσει το πλοίο του πέταξε τα ξύλα στην θάλασσα. Το παράδοξο είναι πως τα ξύλα βγήκαν στον κάβο-Σταρά, απέναντι από την Χώρα. Οι κάτοικοι τα μάζεψαν και έφτιαξαν την κεραμοσκεπή. Από τότε η Παναγία η Οδηγήτρια ονομάστηκε Παναγία Θεοσκέπαστη.

Η εκκλησία κάπου στον 19^ο αιώνα άρχισε να γιορτάζεται μαζί με τον Ακάθιστο Ύμνο. Στις αρχές του 20^ου αιώνα προστέθηκε ο πρόναος και τα καμπαναριά και πήρε την σημερινή μορφή της. Μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα ήταν ιδιωτική και ανήκε σε έναν κλάδο της οικογένειας Καΐρη.  

-       Πάντως και η ημερομηνία αυτής της ανακαίνισης, τέλη 18^ου αιώνα, παρατήρησα, ταιριάζει με την αρχή της ναυτιλίας στην Άνδρο. Και βεβαίως η αστική όψη που απέκτησε στις αρχές του 20^ου αιώνα έχει να κάνει με την αστικοποίηση που επέφερε η ναυτιλιακή επέκταση της Άνδρου μεταξύ 1880 και 1920.

Ο παπά-Μιχάλης εδώ πήρε νέα φόρα.

-       Η εκκλησία έγινε πολιούχος της Χώρας κατά τον μεσοπόλεμο. Και μετά τον πόλεμο έγινε πολιούχος της Άνδρου κάτι που επικυρώθηκε με διάταγμα το 1978.

-       Αυτά είναι τα διατάγματα και η επίσημη γιορτή, παρενέβην πάλι. Πως έγινε και έγινε κομμάτι της ψυχής του νησιού; Πως αναδείχθηκε σε μεγάλη γιορτή και πως απέκτησε μια διάσταση πολύ μεγαλύτερη από την ίδια την εκκλησία;  

-       Ήταν πάντα μια εκκλησία στην άκρη της πόλης πάνω από την θάλασσα. Ήταν ανοικτή σε πλούσιους και φτωχούς. Άλλωστε είναι δίπλα στην φτωχογειτονιά της Χώρας. Η αγάπη του κόσμου μετέτρεψε μια απλή γιορτή σε μεγάλο πανηγύρι. Όμως το σημαντικότερο είναι πως αναδείχθηκε στην Παναγία των ναυτικών. Στην Παναγία των θαλασσινών.

-       Είναι κάπως περίεργο αυτό, διέκοψα, γιατί έχουμε από την άλλη μεριά της Χώρας το περίφημο εκκλησάκι της Αγίας Θαλασσινής…

-       Έχει δίκιο, απάντησε, αλλά ίσως γιατί ήταν ενοριακή εκκλησία και από εδώ πέρναγαν πριν φύγουν οι ναυτικοί εκείνα τα δύσκολα χρόνια ανάβοντας ένα κερί και παίρνοντας ένα αντίγραφο της εικόνα για να τους σκεπάζει στο ταξίδι. Ξέρεις η Παναγία για τους έλληνες και τους ανδριώτες είναι μεσίτρια μπροστά στο Θεό. Είναι μάνα κι αυτή.

-       Τον άκουγα και σκεφτόμουν πως η εκκλησία είναι σαν ένα καράβι πάνω στη στεριά. Ακούς τα κύματα μαζί με την λειτουργία στην αυλή της. Ταξιδεύεις στον χρόνο ακούγοντας τον Ακάθιστο Ύμνο και των ήχο των κυμάτων. Εκεί ένα βράδυ Μεγάλης Παρασκευής, πριν χρόνια, ακουμπώντας μόνος στο παραπέτο της αυλής και ακούγοντας την θάλασσα και τα εγκώμια, ταξίδεψα πίσω στους μικρούς επιταφίους της δικής μου ζωής…

Σαν να διάβασε τη σκέψη μου ο παπά-Μιχάλης προσέθεσε:

-       Η Θεοσκέπαστη είναι μια πύλη στον χρόνο όπου συναντώνται το παρελθόν με το παρόν δίνοντας ελπίδα για το μέλλον… Κάθε τόπος έχει τους δικούς του ιερούς χώρους η Θεοσκέπαστη είναι ένας από τους κορυφαίους της Άνδρου…