Λατινοκρατία στην Άνδρο
Του Νίκου Βασιλόπουλου
Αρχιτέκτονα-ερευνητή, συγγραφέα
Χάρτης του Benedetto Bordone (1528). Εμφανίζει και τα τρία Κάστρα. Άνω αριστερά του Μαρκοντάντολου δίπλα στο στενό του Καφηρέα (Κάβο Ντόρο), δεξιά το Κάτω Κάστρο που το ονομάζει Άνδρο και επίσης δεξιά πιο κάτω σε έξαρση του εδάφους, στην ενδοχώρα το Πάνω Κάστρο.
(Το παρακάτω άρθρο του Νίκου Βασιλόπουλου είναι ακριβής αναδημοσίευση από το περιοδικό δέκατα/εν Άνδρω τ. 38 καλοκαίρι του 2014 σελ. 14-20. Οι φωτογραφίες και οι λεζάντες όπως και ο χάρτης με τα Φέουδα της Άνδρου είναι του Νίκου Βασιλόπουλου.)
Η αποσιωπημένη ιστορία της χώρας μας είναι η περίοδος της Φραγκοκρατίας. Καταδικάστηκε σε σιωπή από το επίσημο και ανεπίσημο κράτος μία περίοδος όχι τόσο μακρινή που στις Κυκλάδες και άλλα νησιά έφθασε ή ξεπέρασε τα 360 χρόνια.
Το νεοελληνικό κράτος βγαλμένο από την Τουρκοκρατία θέλησε να κρατήσει ίσες αποστάσεις από την Οθωμανική Κατοχή αλλά και την Φραγκοκρατία, αφενός εξομοιώνοντας Τούρκους και Φράγκους και αφετέρου δημιουργώντας ένα αβυσσαλέο χάσμα ανάμεσα στην Ορθοδοξία και σε ένα εχθρικό μπλοκ Καθολικών-Μουσουλμάνων.
Με τον τρόπο αυτό εξαφάνισε την ένοχη στάση των βυζαντινών που τον τελευταίο καιρό, είχαν χωριστεί σε ενωτικούς φιλοδυτικούς και ανθενωτικούς δηλαδή φιλότουρκους. Έτσι απέφυγε να καταλογίσει ευθύνες και να αναγνωρίσει πλήρη «εθνική» αδυναμία και κατάρρευση στους ορθόδοξους Ρωμηούς (που οι ξένοι ιστορικοί ονόμασαν Βυζαντινούς σε μία μαεστρική εξαφάνιση της ταυτότητας του μεσαιωνικού ελληνισμού ώστε να καρπωθούν και να χρησιμοποιήσουν για δικούς τους εθνικούς λόγους την «συνέχεια» της Ρώμης).
Έτσι άφησε ανέγγιχτο και ωραιοποιημένο το Βυζάντιο που διδαχθήκαμε στα σχολικά θρανία, καθαγιασμένο και θαυμαστό….. Η Φραγκοκρατία έπρεπε να θεωρηθεί περίπου ιστορία ξένων που απλώς διήλθαν από τον τόπο αυτό. Δεν ήταν «ελληνική» ιστορία.
Ενώ της Τουρκοκρατίας;
Η γκραβούρα του Pitton de Tournefort (1700). Πρέπει να θεωρείται πολύ πιστή απεικόνιση του Κάτω Κάστρου με την Πόλη της Άνδρου στην ξηρά, διαμεσολαβεί αδόμητος χώρος και πάνω στην νησίδα (αριστερά) το Μέσα Κάστρο για αμυντικούς μόνον σκοπούς. Ο Τουρνεφόρ ήταν βοτανολόγος-γιατρός μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας της Γαλλίας και είχε ως αποστολή να καταγράψει κάθε τι που ενδιέφερε την Γαλλία στην διείσδυσή της στην Ανατολική Μεσόγειο. Συνοδευόταν από τον προσωπικό ζωγράφο-μινιατουρίστα του Λουδοβίκου 14ου. Παρέχει πολλές πληροφορίες ανεκτίμητης αξίας.
Το μέγα αυτό θέμα αφήνουμε προς λύσιν στην πρωτοβουλία των ιστορικών και των κοινωνιολόγων. Εμείς κάνουμε νύξη για να εξηγήσουμε τους λόγους που αποσιωπήθηκε η ιστορία μας με το πρόσχημα της παρεμβολής του «ξένου παράγοντα» πράγμα όμως που δεν συνέβη με τον τουρκικό παράγοντα (παρουσιασμένο εντελώς «σχολικά» είναι η αλήθεια), με τον οποίο έντονα ασχολήθηκε η ιστοριογραφία μονόπλευρα ή μη.
Αλλά για μας άλλο είναι το ενδιαφέρον της Ιστορίας αυτής. Άλλα τα ελατήρια των Λατίνων κατακτητών και άλλες, αναπάντεχες, οι συνέπειες της πράξεώς τους να κατακτήσουν ένα ξένο τόπο, ένα ξένο νησί. Ένα στοιχείο με καθοριστικές συνέπειες είναι η παρεμβολή των Λατίνων στην εξέλιξη των νησιών που κατέκτησαν και η καταλυτική επιρροή εν προκειμένω στην δημιουργία των σημερινών οικισμών της Άνδρου και γενικότερα των Κυκλάδων και όχι μόνον. Επιρροή στο χωροταξικό και κοινωνιολογικό τους γίγνεσθαι.
Επιδοθήκαμε λοιπόν στην ενδελεχή εξέταση των κυρίων κτιριακών κατασκευών (αλλά και δρόμων και γεφυριών) ορισμένες των οποίων μάλιστα είχαν αφανισθεί από την μνήμη χωρίς να ταυτοποιηθούν εκ μέρους των οικείων αρμοδίων Αρχών ως κατασκευές της φράγκικης περιόδου.Γεγονός απολύτως αναμενόμενο αφού ο κορμός των κυρίων ακαδημαϊκών σπουδών και ερευνών αναλώθηκε επί σχεδόν δύο αιώνες να ασχολείται ως προς την περίοδο του Μεσαίωνα κατά σχεδόν αποκλειστική προτίμηση με τα βυζαντινά λατρευτικά κτίρια με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ελλειμματική φροντίδα, ενδιαφέρον και κατάρτιση για οτιδήποτε άλλο και αλλότριο.
Τελευταία ευτυχώς έχουμε μία αξιόλογη στροφή στην μελέτη αυτού που αποκαλείται μελέτη για φράγκικα, βενετικά, γενοβέζικα αλλά και οθωμανικά πράγματα του ελλαδικού χώρου. Απαραίτητα ήταν για μας τα μελετήματα αυτά καθώς και η ερευνητική δουλειά για τα τοπικά πράγματα της Άνδρου που λαμπρά έγιναν παλαιότερα από τον Δημ. Πασχάλη και πιο τελευταία από τον Δημ. Πολέμη καθώς και επιμέρους σχετικά δημοσιεύματα.
Οι κύριες κτιριακές εγκαταστάσεις των Λατίνων στην Άνδρο υπήρξαν τα τρία Κάστρα που ίδρυσαν, ο δρόμος με τον οποίο τα ένωσαν και η πολιτική-διοικητική οργάνωση που επέβαλαν δημιουργώντας δώδεκα υποτελείς χώρους με αντίστοιχους τιμαριούχους-χωροδεσπότες. Οργάνωση που παρά τις απίστευτες αντιξοότητες κράτησαν με εμμονή στα 360 χρόνια που κυριάρχησαν στο νησί.
Χάρτης του André Thevet (1580;). Ως χάρτης ναυσιπλοΐας ενφανίζει μόνον τα επιθαλάσσια κάστρα δηλαδή άνω αριστερά του Μαρκοντάντολου και δεξιά στο μέσον το Μέσα Κάστρο πάνω στην νησίδα και το Κάτω Κάστρο στην απέναντι ξηρά την πόλη της Άνδρου.
Οι αντίστοιχοι χωροδεσπότες (φεουδάρχες) εδραιώθηκαν μέσω αντιστοίχου αριθμού πύργων καθώς και λατρευτικών κτισμάτων (παρεκκλησίων και εκκλησιών) για τους ίδιους και τους κολλήγες τους (δουλοπάροικους) ώστε να επιτύχουν εντός των χώρων αυτών την ιδεολογική-πολιτική συγκρότηση των υποκειμένων σ΄αυτούς νησιωτών.
Οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι οι Λατίνοι ιθύνοντες μη ασκώντας επίμονο προσηλυτισμό, κρατώντας αποστάσεις ή και σε αντίθεση με την παπική εκκλησία (αντίθετα με τα ανιστόρητα φληναφήματα της σχολικής μας παιδείας) επέλεξαν ένα δρόμο, αντιγράφοντας τους Βενετούς, που τους οδήγησε σε αμφίβολη και αμυντική εκ προοιμίου θέση, έναντι των πολύ περισσοτέρων ορθοδόξων. Ο δρόμος αυτός όταν οι συνθήκες θα το επέτρεπαν, θα είχε με μαθηματική ακρίβεια ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση του δόγματός τους.
Έτσι οι νησιώτες απαλλαγμένοι από την μανία των δομηνικανών ιεροεξεταστών διάβηκαν τους αιώνες χωρίς πνευματικούς εσχατολογικούς εκβιασμούς. (Το πρόβλημα της επιβίωσης και του πιθανού βάναυσου τιμαριούχου τους ήταν αρκετό για όλες τις εκατονταετίες του Μεσαίωνα που στον ελλαδικό χώρο παρατάθηκε και έλαβε την μορφή της ανατολικής δεσποτείας με την γνωστή άθλια οθωμανική Κατοχή και τις συνέπειές της).
O μεσαιωνικός πύργος του Αμολόχου (βόρεια Ανδρος). Ο πρόκριτος Γιαννούλης Δημητρίου τον επισκεύασε εκτεταμένα στις αρχές του
19ου αι.
Διατρέξαμε ολόκληρη την Άνδρο ερευνώντας, ρωτώντας, ακούγοντας, καταγράφοντας, ό,τι σχετικό, εντρυφώντας στην εντυπωσιακά μεγάλη βιβλιογραφία των Πασχάλη και Πολέμη, και μελετώντας τα νεότερα πονήματα του φράγκικου χώρου που βλέπουν ευτυχώς ολοένα συχνότερα το φως της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια. Κάστρα ανεξερεύνητα (Μάρκοντάντολου που ο λογιοτατισμός μετέτρεψε σε Μακροταντάλου) ή μέχρι σήμερα απροσέγγιστα από πολεοδομική ή χωροταξική άποψη (Κάτω Κάστρο Χώρας), πύργοι ακέραιοι, άλλοι αλλοιωμένοι, άλλοι αγνώριστοι, άλλοι υπολείμματα, εκκλησίες για τα δύο δόγματα μονόχωρες ή δίχωρες, παρεκκλήσια, εξωκλήσια, περιποιημένες εκκλησίες αρχόντων με δυτικές συγκεκριμένες επιρροές, βίγλες, ακέραιες ή μεταμορφωμένες, δρόμοι, γεφύρια, αναμνήσεις θολές περί καθολικών και Φράγκων, προφορικές ιστορίες, επιβιώσεις εθίμων ή λατρευτικών εορτών που βρίσκονταν στο όριο της λησμονιάς, καταγράφηκαν για να επεξεργασθούν στον πολιτικό-κοινωνικό καμβά του τιμαριωτικού συστήματος που είχε επιβληθεί. Όλα αυτά μέσα σε ένα πλήθος λέξεων που είχε παρεισφρήσει και εδραιωθεί στον ανδριακό ιδιωματικό καθημερινό λόγο, λέξεις από τις οποίες είναι αλήθεια δεν αναφέραμε παρά ελαχιστότατες, όσες κρίναμε ότι ήταν όλως απαραίτητες να αναφερθούν, οι οποίες σχετιζόταν άλλοτε με τοπωνύμια άλλοτε με ανάγκες και συνήθειες του απολύτως καθημερινού βίου.
Το κάστρο του Μάρκοντάντολου. Η διώρυγα που χώριζε την νησίδα έχει μπαζωθεί από σωρούς χωμάτων, μικρών βράχων και λίθων. Ο μικρός πύργος είναι ότι απομένει (ισόγεια δεξαμενή νερού) από διώροφο (;) πύργο μετά την εξάσκηση σκοποβολής περι το 1900 που έγινε από διερχόμενο αγγλικό θωρηκτό (Δ. Πασχάλης). Το Κάστρο που βρισκόταν στην ξηρά αμέσως απέναντι μάλλον ερήμωσε από τα τέλη του 15ου αι. περιωρίσθηκε μόνον στη Σκοπιά πάνω στην νησίδα, λειτουργώντας μέχρι τα τέλη του 17ου αι.
Ο τομέας αυτός μπορεί αυτοτελώς να μελετηθεί είτε στον αγροτικό και βιοτικό χώρο είτε στα νοταριακά έγγραφα ορολογίες απαραίτητου και συνήθους ακόμα στις μέρες μας δικαιοπρακτικού χαρακτήρα (αδιανόητες στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα), είτε στον κοινωνικό χώρο, μιας πλέον ελευθεριάζουσας κοινωνίας ή και στον λαογραφικό χώρο όπως λ.χ. οι χοροί όπου κυριάρχησε το ζευγάρι και όχι οι κεχωρισμένοι ανά φύλο όπως στην ηπειρωτική εν γένει Ελλάδα.
Το ενδιαφέρον για τον καθένα από τους προς έρευνα τομείς που προανέφερα ξεπερνά το όριά του και επηρεάζει τον δομημένο χώρο σε αφάνταστο βαθμό. Η διαχείριση των αρδευτικών υδάτων, ο καθοριστικός περιορισμός των κοινόχρηστων δρόμων από τοίχους, ο καθορισμός της ιδιοκτησίας με σχολαστική εμμονή από τους ατελείωτους μανδρότοιχους είναι αποτελέσματα αυτής της Λατινοκρατίας. Δεν είναι ασφαλώς η καλλιτεχνική παρεμβατική ή εικαστική επιθυμία λιθοδομικής δραστηριότητας που οδήγησαν τους νησιώτες στα έργα αυτά. Είναι όλα τούτα που η ανιστόρητη και ανύπαρκτη Παιδεία μας άφησε να φωτογραφίζουμε αφελώς, φτιάχνοντας με απόλυτη άγνοια αναρίθμητα λευκώματα ανοησιών όπου πρωτίστως αυτό που λείπει είναι ο καθαρός, αλλά περίπλοκος λόγος και η αιτία της δημιουργίας των έργων αυτών. (Κλείνοντας τα λευκώματα με τις πολύ όμορφες φωτογραφίες φαντάζεται, ο αδαής αναγνώστης, χαρούμενους παπάδες να ατενίζουν το πέλαγος, να διαλέγουν ωραίες θέσεις και να κτίζουν εξωκλήσια ή χαρωπούς και εργασιομανείς αγρότες να κτίζουν χιλιόμετρα διαχωριστικών μαντρών ώστε σήμερα να θαυμάζουμε και να απορούμε για το εικαστικό εργασιακό τους ορμέμφυτο).
Η πορεία της έρευνας που ακολουθήσαμε αποτυπώθηκε και συμβάδισε με την γεωγραφική εκδίπλωση των φέουδων και του γεωγραφικού χώρου της Άνδρου.
Τα κατά τα φαινόμενα δώδεκα τιμάρια, συν αυτό του εκάστοτε ηγεμόνα, θα κατέλειπαν τους αντίστοιχους πύργους και τις ισάριθμες μεγάλες εκκλησίες. Όμως η οργανωτική πιθανά αναμορφωτική πρωτοβουλία του σπουδαιότερου ηγεμόνα της Άνδρου, Πιέτρο Αντρέα Τζεν (PietroAndreaZenή Gen, 1384-1427) άλλαξε αρκετά αυτό το απλό διοικητικό – πολιτικό σχήμα. Kατά πάσα πιθανότητα τότε επιδιώχθηκε ή εμπεδώθηκε ο θεσμός των δευτέρων τη τάξει ευγενών ούτως ώστε να γίνει δυνατός ο έλεγχος του τόσο πολυσχιδούς εδάφους με τις τόσες καλλιεργήσιμες εκτάσεις των κοιλάδων της Άνδρου. Αυτό είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την ανέγερση άλλων μικρών πύργων, ναών και ως έμμεσο αποτέλεσμα την συγκέντρωση οικιστικών εγκαταστάσεων κολλήγων που προστατευόταν αποτελεσματικότερα από τους νέους μικροευγενείς. Αυτό μακροπρόθεσμα επέτρεπε μία σταδιακή πλέον -τοπικά- μόνιμη δημογραφική ανάπτυξη και μακροπρόθεσμα την δημιουργία των οικισμών της Άνδρου.
O πύργος του Σαργιάννη στον Γαλαγκά (Αηδόνια - νότια Άνδρος). Ίσως κτίσθηκε τον 16ο αι, όμως έχει τα χαρακτηριστικά μεσαιωνικού τριώροφου πύργου. Πιθανότατα ανήκε στην λατινικής καταγωγής οικογένεια Καμπάνη.
Έτσι ίσως και λόγω της δραματικής αύξησης της πειρατείας κατά τον 15ο αλλά και 16ο αιώνα όχι μόνον λύθηκε υποτυπωδώς (αλλά πάντως κάπως ίσως αποτελεσματικότερα) το συγκεκριμένο πρόβλημα αλλά και αποφεύχθηκε η εγκατάσταση πειρατών στο νησί πράγμα που είχε συμβεί σε άλλα νησιά με αδιανόητες για τους νησιώτες συνθήκες διαβίωσης.
Από τα δικαιοπρακτικά έγγραφα της Άνδρου, άλλα έγγραφα και συνθήκες της εν γένει ζωής, των συνηθειών, των παραδόσεων και της μετεξελίξεως της ιδιοκτησίας της γης προσεγγίζεται και εν μέρει τεκμαίρεται η χωροταξική προσέγγιση των ορίων των δώδεκα τιμαρίων και του τιμαρίου του Ηγεμόνα, καθώς και των ειδικού καθεστώτος γαιών της Σινιορίας, της Κουμανταρίας, της Καθολικής Επισκοπής κ.λ.π.
(Όλα τα φέουδα κόβουν εν είδει φέτας την Άνδρο, από την ανατολική έως την δυτική της ακτή το καθένα. Διαπιστώνουμε και καταχωρούμε από Βορρά προς Νότον το ένα κατόπιν του άλλου τα κάτωθι φέουδα. Τα αναφέρουμε με τα ονόματα των οικισμών.
1 . του Μαρκοντάντολου,
2 . του Αμολόχου-Φελλού,
3 . του Γαυρίου, Βιταλίου Άνω και Κάτω Γιδών,
4 . της περιοχής της Μονής της Αγίας (από Κυπρί έως τα Λεύκα-Ατένι),
5 . του Απροβάτου, Μπατσίου, Κατακοίλου,
6 . της Άρνης-Ρεμμάτων,
7 . των Στενιών, Πατουρίου, Αποικίων, Εβρουσών και Αχλα με την κοιλάδα ανεβαίνοντας το Πέταλο και αμέσως μέχρι μέρος της παραλίας της Παληόπολης,
8 . των Τσιπρινιών, Στραπουργιών, Κόλυμπου,
9 . του Μεσαθουρίου, Υψηλού, Μενήτων, Πιτροφού,
10 . του τιμαρίου του Ηγεμόνα από Νειμπορειό και Παραπόρτι με το Κάτω Κάστρο, την συνέχειά του Μεσσαριά και την ανάγλυφη προέκταση έως την παραλία με την αμμουδιά των Αποθηκών
11 . του από Λειβάδια, Φάλικα, Κουρέλι, Σασά, Αλάδου, Ζαγανιάρι, καθώς και Συνετί και Βουνί.
12 . του από το ακρωτήριο με το Πάνω Κάστρο (της Φανερωμένης), τα Αγρίδια και όλα τα χωριά μέχρι την Καππαριά και την παραλία της Πλάκας, με όριο την κορυφογραμμή της πλαγιάς όπου όλα τα σημερινά χωριά.
13 . του απωτάτου στον Νότο με όριο τον ποταμό της κοιλάδας Κορθίου με όλα τα χωριά του Κορθίου με την Πίσω Μεριά, όλη δηλαδή την περιοχή έως το στενό της Τήνου.)
Χάρτης με τα 12 Φέουδα της Άνδρου + το Τιμάριο του Ηγεμόνα. Ο χάρτης αποτυπώθηκε από τον μελετητή Νίκο Βασιλόπουλος στο βιβλίο του και επιζωγραφίστηκε για το Εν Άνδρω από τον σκιτσογράφο Τάσο Χαλά. Διακρίνεται η Φαρδειά Στράτα που συνέδεε το Κάτω Κάστρο με το Κάστρο Μακροτάνταλου.
Επιμέρους γεγονότα όπως αυτό της εγκαταστάσεως Αλβανών* με το καθεστώς του δουλοπάροικου σε συγκεκριμένα τιμάρια της βόρειας Άνδρου (Αμολόχου και Άρνης) δημιούργησαν νέα δεδομένα όχι καταλυτικής σημασίας πλην όμως πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, για να λυθούν παρεξηγήσεις και μύθοι εκατέρωθεν.
Η αρβανίτικη Άνδρος περιμένει επίσης την μελέτη της χωρίς συναισθηματισμούς ένθεν και ένθεν αλλά με έγνοια και φροντίδα για τον κοινό τόπο όλων μας. Εξ άλλου τα νέα στοιχεία που έρχονται στο φώς αφαιρούν τους γνωστούς κομπασμούς και κομπορρημοσύνες εκατέρωθεν. (Το παρόν του γράφοντος διατυπώνει νέα στοιχεία άγνωστα μέχρι σήμερα, τουλάχιστον γραπτώς και επεξεργάζεται άλλα πρόσφατα).
Μετά την απώλεια και της Κρήτης το 1669, οι Βενετοί παρέμειναν στο Αρχιπέλαγος (Αιγαίο) διατηρώντας μόνον τα νησάκια της Σούδας, της Σπιναλόγκας και την Τήνο. Τόσο κοντά η τελευταία στην Άνδρο, βάση βαρύνουσας σημασίας για το νησί μας.
Η επανάκαμψη της Ορθόδοξης Επισκοπής και η αφόρητη πίεση τώρα επί του καθολικού στοιχείου με την συνδρομή και ενθάρρυνση των Οθωμανών (μετά το 1566 αλλά προπαντός μετά 1579 έτος απαρχής της Οθωμανικής Κατοχής) και ο κατοπινός διωγμός του αποτελούν το πρελούδιο που αναγγέλλει την εξαφάνιση του καθολικού παράγοντα.
Αυτό συνέβη με τρόπο πιο σύνθετο πιο περίπλοκο και πιο συνωμοτικό απ’ όπου αλλού. Φαίνεται λοιπόν ότι οι δεύτεροι τη τάξει ευγενείς συνωμότησαν ώστε να γίνουν ορθόδοξοι δηλαδή Ρωμηοί υπήκοοι του Σουλτάνου, να γλιτώσουν το κεφάλι τους, να διαιωνίσουν την κοινωνική και οικονομική τους θέση και ισχύ αλλά και να νεμηθούν την ακίνητη περιουσία του φράγκου Ηγεμόνα που θα εξεδίωκαν οι Τούρκοι για λογαριασμό όλων. Και τα κατάφεραν. Παρέμειναν στην Εξουσία της Άνδρου ως άρχοντες μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν ο εφοπλισμός και η ναυτιλία θα τους γκρέμιζε αμετάκλητα από την κορυφή της κοινωνίας.
O Πύργος του Καϊρη-Παρόδου στην Μεσσαριά (κεντρική Ανδρος). Ενα μικρό τμήμα του κτίσθηκε στην αρχή της Λατινοκρατίας και τα υπόλοιπα σχεδόν καθ’ όλη την διάρκειά της. Ο όροφος γκρεμίσθηκε και ξανακτίσθηκε πριν τα τέλη του 19ου αι.
Τέλος αυτό που πρέπει να υπογραμμισθεί είναι ότι κατά πρώτον οι Λατίνοι άρχοντες αλλόφυλοι και αλλόδοξοι στην αρχή κατέκτησαν ένα τόπο στον οποίο έγιναν η ιθύνουσα αριστοκρατική τάξη του. Ήταν πάντοτε ολιγάριθμοι όχι μόνον οι ίδιοι αλλά και οι Λατίνοι μη άρχοντες που είχαν φέρει στην Άνδρο όπως προκύπτει από τα επίθετα που πολλά επιζούν μέχρι τις μέρες μας. Κατά δεύτερον οι άρχοντες αυτοί δεν κατέκτησαν την Άνδρο (όπως και τα άλλα κυκλαδονήσια, τις Σποράδες, τα Δωδεκάνησα κ.α.) ως στρατός άλλης χώρας. Δημιούργησαν εδώ τα μικρά ανεξάρτητα καταρχάς πολιτικά μορφώματα που ήταν ως επί το πλείστον υποτελή (μέσω υποχρεώσεων) σε άλλες επικράτειες κατά τα ειοθώτα της Δυτικής πολιτικής Εξουσίας του 13ου αιώνα. Αυτονόητο λοιπόν είναι ότι δεν είχαμε Κατοχή των νησιών από ένα άλλο κράτος όπως συνέβη επί Τουρκοκρατίας αλλά ξένη ιθύνουσα τάξη η οποία συν τω χρόνων μετατράπηκε εκόντας-άκοντας σε ανδριακή.
Με το πέρασμα των χρόνων είχε απολέσει την εθνοτική της ταυτότητα, το θρησκευτικό της δόγμα. Έξω από την Άνδρο δεν ήταν πλέον τίποτα. (Οι αγάδες και οι καδήδες όμως αλλά και οι Τούρκοι της Άνδρου παρέμειναν σε όλη την διάρκεια της Οθωμανικής Κατοχής, Τούρκοι, υπήκοοι και αξιωματούχοι ενός άλλου κράτους που κατείχε το νησί ως ξένη κατοχική δύναμη). Χωρίς να εξωραΐζουμε το παραμικρό, η Άνδρος της Λατινοκρατίας είναι μία ανεξάρτητη πολιτική Ηγεμονία του μεσαίωνα με ό,τι συνεπάγεται η πολιτική διαπλοκή κρατικών εξουσιών που τότε ίσχυε.
Εν ολίγοις τα απομένοντα κτιριακά ίχνη λατρευτικά και κοσμικά, οι δρόμοι, τα γεφύρια, οι μύλοι της εποχής, οι υπό εξαφάνιση τοπικές ιστορίες, οι παραμελημένες και μη ερευνημένες ακόμη παραδόσεις, τα τοπωνύμια που ολοένα χάνονται και ένας ολόκληρος ανεξερεύνητος μέχρι σήμερα κόσμος που διέτρεξα από το βόρειο στενό του Κάβο Ντόρου έως το νοτιότατο στενό της Τήνου μου έδωσαν τόσα στοιχεία πού ούτε φανταζόμουν. Αυτά μαζί με τις μελέτες και τα νέα πονήματα με βοήθησαν να αποκαταστήσω κατά ένα σχετικώς ακέραιο τρόπο την μεσαιωνική Άνδρο με τα τιμάριά της ώστε να κατανοήσω την διαδικασία εγκαθιδρύσεως των σημερινών οικισμών της και δευτερευόντως πολλές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής της.
* Οι Αλβανοί αναμίχθηκαν με τους λίγους Ρωμηούς και Λατίνους δημιουργώντας τον Αρβανίτικο πληθυσμό της βόρειας Άνδρου και γλώσσα τα αρβανίτικα.
