Η Ιστορία της Άνδρου, το δικό μας αφήγημα...
Του Διαμαντή Μπασαντή
Πολλοί πιστεύουν πως η Ιστορία είναι μια επιστήμη, η οποία γράφεται μόνο από ειδικούς που απλώς καταγράφουν και αποδελτιώνουν γεγονότα και τα ερμηνεύουν. Είναι όμως έτσι; Ή, μήπως η ιστορία είναι μια σειρά αφηγημάτων πάνω σε γεγονότα που κάθε αφηγητής ή ιστορικός καταθέτει με βάση τις γνώσεις του και τις αξίες της εποχής;
Πρώτη αναφορά
Από το 1725 ο πρωτοπόρος Ιταλός διανοητής Τζιαμπατίστα Βίκο σημείωνε πως: «Όπως ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο, έτσι και ο άνθρωπος δημιούργησε την Ιστορία. Όχι όμως εκ του μηδενός, αλλά με βάση αξίες που αλλάζουν από κοινωνία σε κοινωνία». Από την σημειώση αυτή είναι προφανές πως η Ιστορία δεν μια ουδέτερη ή απόλυτη επιστήμη, αλλά ένα επιστημονικό πεδίο συνδεδεμένο με αξίες, θεωρίες, ιδεολογίες και αντιλήψεις κάθε εποχής. Κάθε εποχή έχει τη δική της αντίληψη για την Ιστορία. Συνεπώς και άλλη αντίληψη για τον εαυτό της…
Το 1980 ο σπουδαίος Γάλλος ιστορικός Ζακ Λε Γκοφ παρατηρούσε την σχετικότητα της ιστορικής θεώρησης. Και σημείωνε πως κατά την αρχαιότητα επικρατούσε υπερεκτίμηση του παρελθόντος σε σχέση με το παρόν, το ποίο εθεωρείτο παρακμιακό. Στο μεσαίωνα το παρόν βρέθηκε σφηνωμένο ανάμεσα στο πολύ σημαντικό παρελθόν και στο θεολογικό και εσχατολογικό μέλλον. Στην αναγέννηση το παρόν απέκτησε μεγάλη σημασία. Μεταξύ 17ου και 19ου αιώνα - λόγω της συντελούμενης επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου - απέκτησε μεγάλη σημασία το μέλλον. Τέλος, ο 20ος αιώνας κινήθηκε ανάμεσα στην εμμονή του παρελθόντος, στην ιστορία του παρόντος, αλλά και στη γοητεία του μέλλοντος.
Είναι προφανές πως το παρελθόν δεν είχε πάντα μια ίδια θεώρηση. Αντιθέτως ήταν υποκείμενο στην θεώρηση της εκάστοτε εποχής. Συνεπώς κάθε εποχή έχει τη δική της αντίληψη για το παρελθόν της. Το παρελθόν. όμως, έχει άμεση σχέση με τον χρόνο. Για τον λόγο αυτό ο χρόνος της ζωής των ανθρώπων και ο χρόνος της διάρκειας των κοινωνιών, που είναι διαφορετικοί χρόνοι, είναι και οι δύο σημαντικες παράμετροι της Ιστορίας.
Χωρίς χρόνο δεν υπάρχει Ιστορία. Όμως ο χρόνος του παρελθόντος αποκτά υπόσταση χάρη στη μνήμη. Άνθρωποι χωρίς μνήμη είναι άνθρωποι χωρίς παρελθόν, είναι χαμένοι στο πουθενά, είναι χωρίς ταυτότητα. Κοινωνίες χωρίς μνήμη δεν έχουν συνοχή, εύκολα αποδιαρθρώνονται και αυτοδιαλύονται. Όπως συνόψισε χαρακτηριστικά ο Ουϊνστον Τσόρτσιλ στα απομνημονεύματα του: «Λαοί χωρίς Ιστορία δεν έχουν μέλλον»…
Τα παραπάνω μας εξηγούν την σχετικότητα της Ιστορίας, αλλά συνάμα και την αναγκαιότητα της Ιστορίας. Συνεπώς η ιστορία δεν είναι απόλυτη, δεν υπάρχει για να υπάρχει, δεν αφορά μόνο τους ειδικούς. Και παρά την σχετικότητα της είναι αναγκαία γιατί μέσα από την γενικότερη αντίληψη της αποκτά ταυτότητα και οντότητα μια κοινωνία και οι άνθρωποι της.
Δεύτερη αναφορά
Η λέξη ιστορία σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ιστορία. Στην αρχαία ελληνική η προέλευση της είναι ιωνική και έχει ως βάση τη λέξη ίστωρ που σημαίνει αυτός που βλέπει και γνωρίζει. Συνεπώς το ιστορείν στα αρχαία σήμαινε αυτός που «προσπαθεί γνωρίζει και πληροφορεί»…
Το περίεργο είναι πως η ελληνική γλώσσα, που έδωσε στον κόσμο την λέξη Ιστορία, δεν έκανε τη διάκριση ανάμεσα στις λέξεις ιστορία (story) και Ιστορία (History). Ίσως για τον λόγο αυτό συχνά δεν κατανοούμε πως κάθε μεγάλη Ιστορία (History) γράφεται από διαδοχικές μικρές ιστορίες (stories). Αντιθέτως, επιμένουμε, συχνά με πάθος, σε μια «μεγάλη» και «αιώνια» Ιστορία. Έτσι, δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε πως η «μεγάλη» Ιστορία (History) αποτελείται από μικρές ή μεγαλύτερες ιστορίες (stories) διασυνδεδεμένες μεταξύ τους, οι οποίες εξελίσσονται σε βάθος χρόνου.
Από την ομηρική εποχή μέχρι σήμερα οι εκάστοτε αφηγητές των ιστορικών δρώμενων συνέθεταν τις μικρές ιστορίες σε μια μεγάλη Ιστορία χρησιμοποιώντας διαφορετικούς τρόπους αποτύπωσης. Ο Όμηρος χρησιμοποίησε την έμμετρη ποιητική αφήγηση. Αργότερα ο Ηρόδοτος χρησιμοποίησε την περιγραφή. Ο Θουκυδίδης προσέθεσε την ιστορική και τη στρατηγική ανάλυση (για τον λόγο αυτό διδάσκεται ως πρώτο μάθημα στις στρατιωτικές ακαδημίες των σημαντικότερων χωρών).
Το αξιοπερίεργο είναι πως μετά από τόσους αιώνες καταγραφής της Ιστορίας των κοινωνιών και των ιστοριών των ανθρώπων ο «σύντομος 20ος αιώνας», όπως τον αποκλάλεσε λόγω της πυκνότητας των γεγονότων του ο Έρικ Χομπσμπάουμ, επανέφερε από την πίσω πόρτα, μέσω της κυριαρχίας των οπτικοακουστικών ΜΜΕ, στο προσκήνιο την αφήγηση. Η εξάπλωση και η κυριαρχία στην καθημερινή ζωή των οπτικοακουστικών μέσων επανέφερε στο προσκήνιο της Ιστορίας εκ νέου τον αφηγηματικό λόγο…
Σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι διαβάζουν ή ακούν αφηγήσεις. Για τον λόγο αυτό πολλοί σημαντικοί επιστήμονες χρησιμοποιούν την τεχνική της αφήγησης για να απευθυνθούν στο ευρύ κοινό. Ήταν κι αυτός ένας τρόπος για να βγει η Ιστορία από τα ράφια και να αναζητήσει το ακροατήριο της. Ήταν κι αυτός ένας τρόπος για να ξεφύγει η Ιστορία από την «αιωνιότητα» των βιβλιοθηκών και να προσεγγίσει την «ανθρωπότητα» που απλώνει γύρω μας. Στο σημείο αυτό ξαναμπήκε στο παιχνίδι ο αφηγητής της ιστορίας. Καμιά Ιστορία δεν υπάρχει χωρίς τον αφηγητή της.
Το δικό μας αφήγημα
Η Ιστορία της Άνδρου είναι το δικό μας αφήγημα. Για να γράψω την Ιστορία της Άνδρου με βοήθησε η μέχρι σήμερα ενασχόληση μου και τα βιβλία μου για την Ιστορία της Επικοινωνίας. Στο να αποκτήσω γνώσεις για την ιστορική πορεία της Άνδρου με βοήθησε το πλούσιο υλικό του Δημήτρη Πασχάλη και του Δημήτρη Πολέμη. Όμως στο να διαιρέσω την ιστορία της Άνδρου πριν το 1205 και μετά το 1205 αποφασιστικό ρόλο έπαιξε ο Σταμάτης Καμπάνης με το σπουδαίο ιστορικό μυθιστόρημα του "Γυρισμός στην Άνδρο" και η προγενέστερη θητεία και μελέτες μου ως αναλυτή στο Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων.
Ξεκίνήσαμε με τον Σταμάτη Καμπάνη το 2012 να καταγράψουμε σε αφηγηματικό ύφος την μακρά Ιστορία της Άνδρου μέσα από μικρές και διαφορετικές ιστορίες του νησιού που άπλωναν μέσα στον χρόνο. Το ιστορικό μυθιστόρημα του «Γυρισμός στην Άνδρο» ήταν αυτό που είχε ανοίξει ένα νέο δρόμο για την παρουσίαση της μεσαιωνικής Άνδρου. Οι μεσαιωνικές αυτές ψηφίδες, που μελέτησε επισταμένα ο ερευνητής Νίκος Βασιλόπουλος, εξηγούσαν πολύ περισσότερο την εικόνα της σημερινής Άνδρου από ότι οι ψηφίδες της αρχαιότητας, της ρωμαϊκής εποχής και της και βυζαντινής περιόδου. Μέσα από αυτή την οπτική και με την κατανόηση της γεωστρατηγικής των Βενετών προέκυψε σχεδόν φυσιολογικά ο ιστορικός διαχωρισμός: η Άνδρος πριν το 1205 και μετά το 1205. Από την αρχαιότητα μέχρι το 1205 η Άνδρος "κοίταζε" δυτικά. Όλοι οι βασικοί οικισμοί της ήταν χτισμένοι δυτικά "βλέποντας" προς την μεριά της Αττικής, της Εύβοιας και των άλλων Κυκλάδων. Από το 1205 και μετά οι Βενετοί επαναπροσδιορίζουν την γεωστρατηγική του νησιού. Το Μέσα και το Κάτω Κάστρο αρχικά και εν συνεχεία το Πάνω Κάστρο "κοιτάνε" ανατολικά: προς το Αιγαίο, την Κωνσταντινούπολη, την Χίο και κατ' επέκταση την Κρήτη. Ένας προσανατολισμός που διήρκεσε μέχρι το 1914.
Κάπως έτσι οι ιστορίες των Βενετών επικυρίαρχων και των Φράγκων ηγεμόνων που διαφέντεψαν τις τύχες της Άνδρου για 350 χρόνια πήραν μια σημαντική θέση στην Ιστορία του νησιού μας. Κάπως έτσι πήρε μια θέση και η τουρκοκρατία που διήρκεσε άλλα 250 χρόνια και ήρθε ως συνέχεια της βενετικής και φραγκικής περιόδου. Κάπως έτσι ονόματα ελάχιστα γνωστά όπως ο Μαρίνος Δάνδολος, ο Πέτρος Ζένο, ο Κρουζίνος ο Α΄, αλλά και οι τελευταίοι Σωμαρίπες, πήραν ανάλογη θέση στην μεγάλη πινακοθήκη της Ιστορίας μας. Κάπως έτσι πήραν θέση στην ιστορία οι πειρατές και η πειρατεία που κυριάρχησε στο χαοτικό αρχιπέλαγος από το 1400 μέχρι το 1800. Και έτσι απόκτησε θέση στην ιστορική πινακοθήκη μας ο τρομερός Κραβελιέ που ισοπέδωσε τη Χώρα τον 17ο αιώνα. Μια άλλη Άνδρος πρόβαλε μέσα στις σελίδες μας μέσα από τις ιστορίες όλων αυτών…
Με αυτά τα δεδομένα φτάσαμε στον 18ο αιώνα, περάσαμε στη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτση και το ξεκίνημα της ανδριώτικης ναυτιλίας. Και εδώ υπήρξε και ο ρόλος των μεγάλων ναυτικών οικογενειών. Καθοριστικός ανάμεσα τους ο ρόλος των Εμπειρίκων. Ακολούθει η ελληνική επανάσταση με τον Θεόφιλο Καΐρη. Η ραγδαία ανάπτυξη της ιστιοφόρου ναυτιλίας και των ατμόπλοιων κατά τον 19ο αιώνα. Η προς ανατολάς οπτική της Άνδρου διατηρείται με την ανάπτυξη σχέσεων επί αιώνες με την Κωνσταντινούπολη και τον 19ο αιώνα με τον Εύξεινο Πόντο μέχρι το 1914. Μέσα από την ανδριώτικη ναυτιλία δημιουργήθηκε κάτι που συχνά έχει αγνοηθεί: Τον αστικό πολιτισμό της Άνδρου.
Ελάχιστα μέχρι σήμερα έχει προσεχθεί πως υπάρχουν κάποια νησιά στο Αιγαίο, τα οποία, με τον τρόπο τους, δημιούργησαν αστικό πολιτισμό. Να ανακαλέσω στη μνήμη: Χίος, Σύρος, Λέσβος, Κρήτη. Και φυσικά η Άνδρος. Απαύγασμα αυτού του πολιτισμού η νεοκλασική Άνδρος, η μέχρι σήμερα ναυτική επιχειρηματικότητα, αλλά και οι δύο κορυφαίες πνευματικές φυσιογνωμίες της Άνδρου και της Ελλάδας: Ο προδρομικός Θεόφιλος Καϊρης και ο μοναδικός Ανδρέας Εμπειρίκος.
(Σημειώσεις από μια παρουσίαση του βιβλίου "Η Άνδρος μέσα στον χρόνο" των Σταμάτη Καμπάνη και Διαμαντή Μπασαντή, εκδ. Gutenberg, σελ. 322, Αθήνα β' έκδοση 2015)
