Εν Άνδρω

Λίγοι ξέρουν σήμερα την Φάμπρικα του Εμπειρίκου στις Στενιές. Είναι μέσα στην ποταμιά σε ένα σημείο όπου το νερό που έρχεται από τις Εβρουσές αποκτά λόγω της κλίσης του εδάφους δυνατή ροή. Εκεί το 1876 ο Κωνσταντίνος Εμπειρίκος έχτισε τον υδρόμυλο του, ένα πενταόροφο κτίριο με δίρριχτη στέγη και μια μεγάλη όρθια σιδερένια φτερωτή που κινούνταν με την υδατόπτωση και κινούσε έναν αλεστικό μηχανισμό με τέσσερα ζεύγη μυλολίθων.

Στη Φάμπρικα γινόταν επεξεργασία σιταριού, το ποίο έφερνε ο Εμπειρίκος με δικά του καράβια από τη Ρουμανία. Το 1880 ο μύλος έγινε και ατμοκίνητοςκαι το 1912 προστέθηκαν νέες υπερσύγχρονες ηλεκτρικές εποχή ελβετικές κυλινδρομυλικές εγκαταστάσεις τύπου Μπούλερ, ενώ συνάμα ηλεκτροφωτίστηκετο κτήριο. Λειτούργησε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930.  Την εποχή εκείνη λόγω του αυξημένου ανταγωνισμού και της έλλειψης πρόσβασης του κτηρίου σε δρόμο ή στη θάλασσα αποδείχτηκε πολύ δαπανηρή και δύσκολη η μεταφορά των αλεύρων με ζώα στο μικρό λιμάνι της Χώρας. Έτσι λόγω χρεών η Φάμπρικα πέρασε στα χέρια της οικογένειας Γουλανδρή.

Η χήρα Γουλανδρή το 1938 πούλησε τις σύγχρονες μηχανολογικές εγκαταστάσεις στον αλευροβιομήχανο Σπύρο Δάκο από τον Αυλώνα της Αττικής. Οι κυλινδρομηχανές ήταν τόσο καλές που λειτούργησαν από το 1938 μέχρι το 1965 στον Αυλώνα. Δηλαδή ξεπέρασαν σε διάρκεια λειτουργίας τα 50 χρόνια. Αντικαταστάθηκαν το 1965 λόγω αλλαγής της τεχνολογίας.

Άποψη της Φάμπρικας σήμερα

Η Φάμπρικα λειτούργησε στη συνέχεια για μερικά χρόνια κατά την κατοχή με προβιομηχανικό τρόπο ως υδρόμυλος. Και στη συνέχεια εγκαταλείφτηκε. Το 1972 η στέγη που διατηρείτο σε καλή κατάσταση κάηκε από τα βεγγαλικά της Ανάστασης (έθιμο στις Στενιές) και έκτοτε το κτήριο παρέμεινε ασκεπές. Παρόλα αυτά λόγω της καλής κατασκευής του έφτασε μέχρι σήμερα.

Παρά την εγκατάλειψη το μνημείο στέκει χωρίς στατικά προβλήματα αναμένοντας την αποκατάστασή του. Έχει κηρυχτεί διατηρητέο (ΦΕΚ 495/Β/9-7-1991) και έχει ζώνη προστασίας 50 μ. περιμετρικά. Όμως παρά το καθεστώς προστασίας και του εντυπωσιακού περιβάλλοντος χώρου του, το 2011 άρχισε να κτίζεται, χωρίς άδεια από τους αρμόδιους φορείς προστασίας, οικοδομή (στη θέση μικρού κτίσματος), σχεδόν σε επαφή με τον υδρόμυλο, αλλοιώνοντας δραματικά το μοναδικό αυτό ιστορικό τοπίο του νησιού. Η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων ζήτησε τη διακοπή των εργασιών. Το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων γνωμοδότησε κατά της έγκρισης των οικοδομικών εργασιών πλησίον του μνημείου. Όμως, το θέμα της έγκρισης ήμη των οικοδομικών εργασιών, ύστερα από αίτηση του ιδιοκτήτη της οικοδομής, θα ξανασυζητηθεί στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων.

Πολλοί ήταν αυτοί που παρακολούθησαν την ημερίδα

Για την προστασία του σημαντικού αυτού μνημείου της προβιομηχανικής κληρονομιάς της Άνδρου και την ανάδειξη του προβλημάτων συνεργάστηκαν η Ένωση Ανδρίων Επιστημόνων, το TICCIH (Ελληνικό Τμήμα), το Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων, η MONUMENTAL υπό την αιγίδα της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ και διοργάνωσαν στις 26 Μαρτίου 2013 ημερίδα με μεγάλη επιτυχία. Πάρα πολλοί ανδριώτες, αλλά και άλλοι ειδικοί και ενδιαφερόμενοι για την Άνδρο παρακολούθησαν και με τις παρεμβάσεις τους εξέφρασαν μεγάλο ενδιαφέρον. Ψυχή της διοργάνωσης ήταν η αρχιτέκτονας Ελένη Σαλουβάρδου.

Ο Νίκος Μπελαβίλας και η Ελένη Σαλουβάρδου στο προεδρείο

Κατά τη διάρκεια της ημερίδας μίλησαν πολλοί ερευνητές για την ιστορία και την αρχιτεκτονική αξία του μνημείου και κατάθεσαν εισηγήσεις για την προστασίας και την ανάδειξη του. Εγινε εκτενής αναφορά στην προβιομηχανική και βιομηχανική κληρονομιά των νησιών, αλλά και στη σημασία της προστασίας του περιβάλλοντος χώρου των μύλων καθώς και στην ιδιαιτερότητα του μοναδικού αυτού μνημείου για την Άνδρο.

Στη συνέχεια έγιναν παρεμβάσεις και προτάσεις από το ακροατήριο. Όλες οι παρεμβάσεις εκτός μιας είχαν σκοπό να επισημάνουν προβλήματα π.χ. τι έρεπε ή μπορούσε να έχει κάνει η τοπική αυτοδιοίκηση (Φαλαγγά,  Μπελαβίλας), τι γίνεται με το ιδιοκτησιακό (Φιλιππίδης, Μπελαβίλας), τις ευθύνες της τοπικής κοινωνίας και του Δήμου (Σπέρης). Σε κάποιες από αυτές τις αιτιάσεις απάντησε ο δήμαρχος Γ. Γλυνός.

Συμπεράσματα

Τρία είναι τα βασικά συμπεράσματα σύμφωνα με την αντίληψη της ιστοσελίδας μας από την ημερίδα:

 (α) Η ημερίδα είχε στόχο την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και της ιστορικής αξίας του μνημείου. Τον στόχο αυτό τον πέτυχε. Όμως θα έπρεπε να προχωρήσει στα αποδεικτικά στοιχεία εξετάζοντας και την οικονομική λειτουργία του, αλλά και το μηχανολογικό σκέλος  ώστε να υπάρχει μια συνολική εικόνα μιας βιομηχανικής μονάδας. Στο σημείο αυτό υπήρξε μόνο μια παρέμβαση για τα μηχανολογικά στοιχεία. Θα πρέπει κάποιοι μηχανολόγοι και οικονομολόγοι να αποτυπώσουν και αυτές τις διαστάσεις του μνημείου ώστε κάποια στιγμή να υπάρξει μια πλήρης εικόνα του.

(β) Η Φάμπρικα είναι ένα σημαντικό μνημείο για την Άνδρο. Όμως, λόγω της αρχικής τοποθέτησης (δίπλα στη ρεματιά και σε δύσβατο σημείο μιας και αναζήτησαν το νερό) λόγω της προβιομηχανικής αρχικής λειτουργίας της πολύ δύσκολα μπορεί να αξιοποιηθεί σήμερα για πολλά πράγματα, καθώς η έλλειψη δρόμου καθιστά εξαιρετικά αμφίβολη μια χρηματοδότηση για κάποια σημαντική χρήση (π.χ. συνεδριακό κέντρο). Ο ίδιος ο προβιομηχανικός σχεδιασμός ήταν αυτός που έκανε την λειτουργία της Φάμπρικας δύσκολη όταν έγινε βιομηχανική η χρήση της.

(γ) Η μη γνώση των σχεδίων για την Φάμπρικα των σημερινών ιδιοκτητών της, αλλά και η εξέλιξη των σχεδίων του παρακείμενου ιδιοκτήτη δεν βοηθούν την όλη κατάσταση. Μέχρι στιγμής η οικογένεια Γουλανδρή, που την έχει ζει στο Λονδίνο και δεν έχει ξεκαθαρίσει το τι θα κάνει. Από κοντά και ο Δήμος Άνδρου που εδώ και χρόνια δεν είχε κάποια ιδέα γι’ αυτήν. Έτσι το μνημείο χωρίς καμία στόχευση έχει αφεθεί στην τύχη του και στις επιδιώξεις αυτών που έχουν συμφέροντα επ’ αυτού.

(Τα στοιχεία για το παραπάνω κείμενο προέρχονται από τις εισηγήσεις ή την έρευνα των  Νίκου  Βασιλόπουλου (ιστορικά, αρχιτεκτονικά στοιχεία), Μαρίας Γρυπάρη (νομικά δεδομένα) και Διαμαντή Μπασαντή (μηχανολογικά δεδομένα).