Εν Άνδρω

 Γράφει ο Αντώνης Συρίγος

Δικηγόρος Σύρου, ιστορικός μελετητής, πρώην βουλευτής Κυκλάδων

Πορτρέτο του Θεόφιλου Καΐρη στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη Άνδρου (φωτ. ΕΝ ΑΝΔΡΩ) 

(Ξεκινώντας το μεγάλο αφιέρωμα μας στα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης - πριν μερικούς μήνες - μιλήσαμε και με τον δικηγόρο και πρώην βουλευτή Κυκλάδων (δύσκολα επανεκλέγεσαι αν εργάζεσαι για το σύνολο κι όχι για τον εαυτό σου) και συμφώνησε αμέσως να στείλει αντίγραφο σημαντικής ομιλίας του για τον Δάσκαλο του Γένους Θεόφιλο Καΐρη, που εστίαζε κυρίως στην δίκη και καταδίκη του μεγάλου Ανδριώτη και Έλληνα οραματιστή.

Ο Αντώνης Συρίγος, άνθρωπος ιδιαίτερης πραότητας, ευγένειας και ήθους συνέβαλε τα μέγιστά στην ανάδειξη του έργου και της προσωπικότητας του Θεόφιλου Καΐρη στη Σύρο, κράτησε την υπόσχεση του και έστειλε την πλούσια και άγνωστα στοιχεία ομιλία του. Μια ομιλία που αναφέρεται κυρίως στην άγνωστη και σπαρακτική αποχώρηση του Θεόφιλου Καΐρη από την Άνδρο, την δίκη του καταδίκη του στη Σύρο και την μετά θάνατο δικαίωση του. Μαζί έστειλα και συμπληρωματικές λεπτομέρειες για την Σχολή του στην Άνδρο σε σχετική διευκρινιστική επιστολή…

Ο Αντώνης Συρίγος, ως πολιτικός, δικηγόρος και νομομαθής υπήρξε μέλος στην κοινοβουλευτική επιτροπή για την προπαρασκευή της πρόσφατης αναθεώρησης του Συντάγματος, αλλά και δικηγόρος σε υποθέσεις σημαντικές! Ο πρώην βουλευτής και εξαιρετικός μελετητής της ιστορίας κράτησε την υπόσχεση του κι έστειλε την ομιλία του, την οποία δημοσιεύουμε λίγες μέρες πριν την επέτειο των 200 χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης. Τον ευχαριστούμε θερμά για την συμμετοχή του στο αφιέρωμα μας - Δ. Μπασαντής)

Από την εκδήλωση για τον Θεόφιλο Καΐρη το 2015

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Διευκρινιστική Επιστολή  Αντώνη Συρίγου

Αγαπητέ κ. Μπασαντή,

Σας αποστέλλω την ομιλία μου για  τον  Θεόφιλο Καΐρη στο Κρυονέρι τον Μάρτιο του 2019 με ότι στοιχεία περιέχει. ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΩΣ σας ενημερώνω ότι από μικρή έρευνα πού είχα διεξάγει  για άλλες πτυχές της δράσης του Θ.Καΐρη ανεκάλυψα ότι στην Σχολή του στην Άνδρο εφοίτησαν και αρκετοί αλλοδαποί μαθητές ,κυρίως Βούλγαροι, οι οποίοι συνέβαλλαν πολύ σε αυτό πού η Βουλγαρική ιστοριογραφία αποκαλεί εθνική αναγέννησή των Βουλγάρων.

Επίσης κατά την ιστορική μου αναδίφηση βρήκα δημοσιεύματα για την συμβολή της Ευανθίας Καΐρη στην στερέωση των σχέσεων με Ευρωπαίες και κυρίως Αμερικανίδες γυναίκες  με επιστολές της υπέρ τής Ελληνικής Επανάστασης και την στήριξή τους στον δίκαιο εθνικό αγώνα Αλλά και για την υποδοχή του θεατρικού της έργου ΝΙΚΗΡΑΤΟΣ πού πρωτοανέβηκε στην Ερμούπολη Σύρου.

Τέλος βρήκα ένα δημοσίευμα πού περιγράφει πολύ παραστατικά τον ενθουσιασμό των Ανδρίων να στρατολογηθούν και να αγωνισθούν για την Επανάσταση. Επιφυλάσσομαι να σας τα στείλω αν τα χρειάζεστε για τα δημοσιεύματα σας και το βιβλίο σας…

 

ΟΜΙΛΙΑ: ΘΕΟΦΟΛΟΣ ΚΑΪΡΗΣ, ο Δάσκαλος του Γένους...

 

Το Ημερολόγιο του Θεόφιλου Καΐρη από την συμμετοχή του ως πολεμιστής στην αποτυχημένη εκστρατεία του Ολύμπου, όπου και τραυματίστηκε, στην διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης.

Γιατί τον Θεόφιλο Καΐρη; Μια οφειλόμενη εξήγηση.

Έχω καταπιαστεί και στο παρελθόν με τον Θεόφιλο Καΐρη αρκετές φορές μάλιστα και έχω συμμετάσχει σε πολλές εκδηλώσεις και συζητήσεις γι’ αυτόν με κορυφαία τα αποκαλυπτήρια της προτομής του στην Πλατεία Μιαούλη της Ερμουπόλεως Σύρου με την επιμέλεια και την φροντίδα του Δικηγορικού Συλλόγου Σύρου του 1995. Τότε ο ΔΣΣ με δική του πρωτοβουλία ονομάτισε την τωρινή αίθουσα του ακροατηρίου του Πρωτοδικείου Σύρου (που δεν είναι αυτή που καταδικάστηκε τότε ο Θεόφιλος Καΐρης) σε αίθουσα Θ.Κ. αλλά γι’ αυτό θα αναφερθώ στο τέλος.

Σ’ αυτή μου την ενέργεια με παρεκίνησε η ευαισθησία μου ως πολίτη και ως νομικό για τα ατομικά δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες, που κυριολεκτικά συνεθλίβησαν στο πρόσωπο του Θ.Καΐρη και η σύμπτωση να είμαι συμπατριώτης του, δηλαδή Κυκλαδίτης και να έχω γεννηθεί και να ζω στην Ερμούπολη της Σύρου, δηλαδή τον τόπο που δικάστηκε, καταδικάστηκε και απέθανε ο Καΐρης.

Για την αποκατάσταση της μνήμης του, οποία άλλη σύμπτωση ευτυχής αυτή τη φορά, εργάστηκε άοκνα ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Νομάρχης Κυκλάδων με έδρα την Σύρο, το 1913. Την επιθυμία για την τοποθέτηση προτομής του Θεόφιλου Καΐρη υλοποίησε όπως προανέφερα ο ΔΣΣ. Έχω, λοιπόν, πολλούς και σημαντικούς λόγους να επιμένω μέχρι σήμερα στην ανάδειξη της περίπτωσης του Θ.Κ. στο πρόσωπο του οποίου καταπνίγηκε κάθε ιδέα ελευθερίας της σκέψης και κάθε φιλελεύθερο ιδεώδες απ’ αυτά που είχαν μπολιάσει την Ελληνική Επανάσταση οι ιδέες του Διαφωτισμού.

Παρακάτω θα σας εκφράσω δύο σκέψεις μου για τον Θεόφιλο Καΐρη, θ’ αναφερθώ στις αντιδράσεις των Ανδρίων στη σύλληψη και την μεταγωγή του στην Αίγινα, θα σας περιγράψω τα της δίκης από άρθρα του τύπου της εποχής, όχι τόσο τις νομικές λεπτομέρειες αλλά το κλίμα που επεκράτησε στην δίκη και την περιγραφή των ιδίων των κατηγορουμένων. Μετά θα αναφερθώ στην αναγγελία του θανάτου του φιλοσόφου και δασκάλου και την ταφή του στη Σύρα, όπως περιγράφεται από τις σελίδες του τύπου και δη της εφημερίδας «Αίολος» με σαφείς αντικαϊρικές διαθέσεις. Με δύο λόγια ακόμη θα σας περιγράψω τα της αναιρέσεως στον Α.Π. της καταδικαστικής αποφάσεως του Πλημμελειοδικείου Σύρου και θα κλείσω με μία σύντομη αναφορά στην Ευανθία Καΐρη, αδελφή του Θ.Κ., που έζησε κι αυτή στην Σύρα και ήταν το alter ego του μεγάλου δασκάλου και η ψυχή που τον τόνωνε και του συμπαρίστατο μέχρι το τέλος μοιραζόμενος κι έναν προβληματισμό μαζί σας για την θέση του στην ιστορία 168 χρόνια από τον θάνατό του.

 

Βιβλία και αναφορές για τον Θεόφιλο Καΐρη

 Δύο λόγια για τον Καΐρη

Πολλά έχουν γραφεί και έχουν ειπωθεί γι’ αυτόν τον φωτισμένο διδάσκαλο του γένους και συγχρόνως πολεμιστή και με το όπλο και με την πένα. Το έργο του αληθινή κληρονομιά για την χώρα μας. Οι πράξεις του τολμηρές και γενναίες. Το φρόνημά του σταθερό σαν βράχος και οι σκέψεις του επίκαιρες σήμερα όσο ποτέ.

Γαλουχημένος από τις αρχές του διαφωτισμού και της Γαλλικής επανάστασης, μπολιασμένος από τις νουθεσίες και τις συμβουλές του μεγάλου δασκάλου Αδαμαντίου Κοραή πίστευε μέχρι το τέλος του στις ελευθερίες του λαού και σ’ ένα πολίτευμα βασισμένο στην ισότητα, την αδελφότητα και την δικαιοσύνη. Αυτά συμβούλευσε να πράξει ο Καποδίστριας όταν τον υποδέχθηκε. Με τα ίδια λόγια σχεδόν παρήνεσε και τον Όθωνα.

Έχοντας τέτοιες πολιτικές αντιλήψεις και συγχρόνως πολύ διαφορετικές πεποιθήσεις για ιερωμένο, βασιζόμενος πάντα στην λογική και τις αισθήσεις άραγες τι ήταν αυτό που τον οδήγησε στην χειροτονία του ως κληρικό;

Να η απάντηση του δασκάλου, όπως την μετέφερε ο μαθητής του γιατρός Γρηγόριος Δεσποτόπουλος «…Απεφάσισα να προαχθώ εις όλους τους ιερατικούς βαθμούς πρώτον μεν ίνα επέλθη και εις εμέ το Άγιον Πνεύμα· αλλ’ αφού είδον ότι δεν επήλθεν αναχαιτίσθην· δεύτερον δε επί τη πεποιθήσει ότι και παρ’ άλλοις εγεννήθη όμοιος περί χριστιανισμού ενδοιασμός και ενδέχεται να μην τολμώσιν να εκμυστηρευθώσι τα ενδόμυχα της πεποιθήσεως των εις μικρού αξιώματος κληρικόν».

Να δε πως συνέλαβε το δόγμα της δικής του αντιλήψεως «…γαληνιαίαν τινα και νήνεμον νύκτα, γράφει ο Καΐρης στην απολογία του, ατενίσας προς τον αστερόεντα μεγαλοπρεπέστατον και λαμπρότατον ουρανόν, ενόμισα ότι ανέγνων επ’ αυτού χρυσοίς γράμμασι τας λέξεις: θεόν σέβου, θεόν αγάπα».

Οι ιδέες του, λοιπόν, και οι αντιλήψεις του τον οδήγησαν σε ευθεία σύγκρουση με την Εκκλησία και το Κράτος. Και για να μην αδικήσωμε κανένα η Εκκλησία στην ουσία ήταν ο μακρύς βραχίονας του Κράτους.

Από τους λίγους υποστηρικτές του ο Γραμματέας της Ιεράς Συνόδου Θεόκλητος Φαρμακίδης. Για να ακριβολογούμε δε όχι ακριβώς υποστηρικτής του, ούτε κοινωνός των ιδεών του, αλλά σαν άνθρωπος απροκατάληπτος και σεβόμενος την προσφορά του Θ. Καΐρη.

 

Βιβλία για τον πρωτοποριακό ρόλο του στην αλλαγή σκέψης της εποχής του.

 Οι Ανδριώτες και ο Καΐρης: περιγραφή της σύλληψης και μεταγωγής του στην Αίγινα

«Με διαταγή της κυβέρνησης, ο Κανάρης, αρχηγός της βασιλικής μοίρας του Αιγιαίου πηγαίνει στην Άνδρο με άγημα 80 πεζοναυτών να συλλάβει τον Καΐρη και να τον παραδώσει στις αρχές της Αίγινας για να τον κλείσουν στο εκεί μοναστήρι... Όταν μαθεύτηκες η είδηση, μας λέει ο Δ. Πασχάλης, «όλη σχεδόν η νήσος, νέοι, γέροντες, άνδρες και γυναίκες, έτρεξαν αμέσως και από αυτά τα χωριά και συντρόφευσαν έως τον λιμένα τον Καΐρη κλαίοντες, άλλοι μεν ότι τους αρπάζουν τον προστάτην των, άλλοι ότι τους στερούν τον διδάσκαλόν των, άλλοι τον σεβασμιώτερον των πολίτην και άλλοι άλλως. Τέλος τα δάκρυα των Ανδρίων κατέβρεχον καθ’ όλον τον δρόμον την γην εωσού τον έφερον εις την παραλίαν και αι σωκρατικαί παραινέσεις του Καΐρη δεν εδυνήθησαν να επιφέρουν εις αυτούς την παραμικράν παρηγορίαν. Ο Κανάρης και το πλήρωμα του πλοίου, γράφει η «Αθηνά», δέχτηκαν «μετά μεγάλου σεβασμού τον Καΐρη και με δάκρυα τον απεβίβασαν εις Αίγιναν». (σελ. 67 βιβλίο Γιάννη Καρρά «Καΐρης-Κούμας, Δύο πρωτοπόροι διδάσκαλοι» εκδ. Gutenberg) 

 

Από φύλλο 436/29-12-1852 εφημ. «Αίολος» 

Ο θάνατος του Θεόφιλου Καΐρη και η ταφή του στην Ερμούπολη της. Ένα αντικαϊρικό άρθρο μετά την καταδίκη 

Στο φύλλο της εφημερίδας «Αίολος» με αριθμό 438/11-1-1853 αγγέλεται ως εξής ο θάνατός του που συνέβη την προηγουμένη, δηλαδή στις 10-01:

«Ο Καΐρης απέθανε.

         Η Ερμούπολις έμελλε να ίδη του Θεοφίλου Καΐρου και της ζωής και της θεοσεβικής αιρέσεως το τέρμα.

         Την νύκτα της 9 προς τας 10 απεβίωσεν ο Διδάσκαλος από το αποπλεικτικόν πάθος το οποίον προ πολλού τον προσέβαλε και εκ του οποίου εξηκολούθει να πάσχη.

         Ο νεκρός του αμεταμελήτου αρχηγού της θεοσεβίας παρεχώθη εν γωνία τινα και σιωπηρώς, μακράν του τόπου όστις δέχεται τα τελευταία λείψανα των Ορθοδόξων Χριστιανών.

         Μετά του νεκρού του Θεοφίλου συνετάφη ελπίζομεν και η μωρά αίρεσίς του και αποπλύνηται ο κοινωνικός αυτός ρίπος της Ελλάδος.»

Επίσης, για τον θάνατο και την ταφή του Θ. Καΐρη στη σελ. 73 του βιβλίου του Γιάννη Καρρά «Καΐρης-Κούμας» εκδ. Gutenberg αναφέρεται:

«Αμέσως μετά τη δίκη ο Καΐρης κλείστηκε σ’ ένα υγρό και δυσώδες κελί των φυλακών της Σύρου, όπου μετά μερικές μόνο ημέρες, στις 10 Ιανουαρίου 1953, σε ηλικία 69 χρονών, βασανισμένος και άρρωστος πέθανε. Η ταφή του έγινε υπό την επίβλεψη του αστυνόμου Ερμουπόλεως, στον περίβολο του γειτονικού λοιμοκαθαρτηρίου.

Αλλά η εμπάθεια των αντιπάλων του δεν σταματά εδώ. Την επομένη της ταφής του «άγνωστοι» άνοιξαν τον τάφο του και έριξαν στην κοιλιά του ασβέστη για να εξαλείψουν και αυτό ακόμη το λείψανό του».

 

Η Σύρος όπου ο Θεόφιλος Καΐρης δικάστηκε, καταδικάστηκε, αθωώθηκε και δικαιώθηκε μετά θάνατο...

Η αναίρεση της αποφάσεως του Πλημμελειοδικείου Σύρου. Σχόλια του Κ. Ν. Σαρίπολου

Στην δίκη της αναιρέσεως ενώπιον του Αρείου Πάγου κατά της αποφάσεως του Πλημμελειοδικείου Σύρου ο δικηγόρος Κ. Ν. Σαρίπολος ανέφερε μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα, τα οποία αποδίδουν εναργέστατα την νομική και πραγματική εικόνα της δίκης μετά τον θάνατο του Θ.Κ.

«Ο Καΐρης απέθανε, και απέθανε αθώος. Ως προς αυτόν κατηργήθη η δίκη δυνάμει του νόμου. Αλλά οποίον μέγα μάθημα έδωκε προς την επίγειον δικαιοσύνην αυτός ο Θεός καλέσας ενώπιον του αναμαρτήτου δικαστηρίου τον Θεόφιλον Καΐρη! Ο Ύψιστος οιωνεί εκκαλέσας ενώπιον εαυτού την δίκην ως προς τον κατηγορηθέντα επί αιρεσιαρχία Θεόφιλον Καΐρην, απέδειξε προφανώς, ότι αι τοιαύται δίκαι υπεκφεύγουσι την αρμοδιότητα παντός επιγείου, παντός εξ ανθρώπων συγκεκροτημένου δικαστηρίου. Πάσα κατά του Υψίστου προσβολή υπό μόνου του Υψίστου αρμοδίως εκδικάζεται· τούτο δε, διότι μόνος ο Ύψιστος είναι η αυταλήθεια και αυτοδικαιοσύνη. Μόνος ο Ύψιστος ο ετάζων νούν και καρδίαν, μόνος αυτός ο την αλήθειαν ακριβώς γιγνώσκων, μόνος αυτός λέγω, είναι και δικαστής επί των αποκλειστικώς ενδιαφερώντων αυτών ζητημάτων. Έστι Θεός και τούτου ένεκα και ενδιαφερόμενος και δικαστής συνάμα είναι· άλλως δι’ αδικώτατον ήθελεν είσθαι αν εδίκαζεν επί της ιδίας αυτού υποθέσεως· αλλά τότε δεν ήθελεν είσθαι Θεός, ο έστι δεν ήθελεν είσθαι αμερόληπτος, δεν ήθελεν είσθαι η αλήθεια.

Αλλ’ εκτός του Θεοφίλου Καΐρου τρεις άλλοι οιμώζουσιν εν τη οικτρά φυλακή εν η εκλείσθησαν. Τρεις άλλοι πνέουσι τον δυσώδη εκείνον αέρα όστις προέπεμψεν εις τον τάφον τον Θεόφιλον Καΐρην. Υπέρ των τριών τούτων παριστάμεθα συνήγοροι ενώπιον υμών Κύριοι Αρειοπαγίται, όπως αποδείξομεν πόσον κακώς εφηρμόσθησαν υπό του Πλημμελειοδικείου Σύρου οι νόμοι ημών, πόσον οικτρώς το ελευθερότατον ημών σύνταγμα παρεβιάσθη.»

Εν τέλει, ο ΑΠ δια της υπ’ αριθμόν 19 Ποινικής Αποφάσεώς του δημοσιευθείσης την 16-01-1853 ανήρεσε την απόφαση 181 των εν Σύρω Πλημμελειοδικών για κακή εφαρμογή του Ποινικού Νόμου και διέταξε να γραφτεί η αναιρετική απόφαση στο πρωτότυπο της αναιρεθείσης αποφάσεως και να δημοσιευθεί δια του τύπου δαπάνη του δημοσίου εις βάρος του οποίου επέβαλε τα έξοδα της δίκης. 

 

Το πρώτο τυπωμένο βιβλίο Ελληνίδας συγγραφέως, της Ευανθίας Καΐρη, μιας σπουδαίας πρωτοπόρου γυναίκας στα ελληνικά γράμματα.

Η Ευανθία Καΐρη – Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου και ο Δ.Σ. Σύρου

Στο σημείο αυτό και λίγο πριν το τέλος αξίζει ν’ αναφερθώ στην Ευανθία Καΐρη, την φλογερή διανοούμενη Ελληνίδα που με τον λόγο και το έργο της στήριξε την Ελληνική Επανάσταση στέλνοντας επιστολές μεταξύ άλλων στις Αμερικανίδες γυναίκες ζητώντας την στήριξή τους και που το θεατρικό της έργο ΝΙΚΗΡΑΤΟΣ πρωτοανέβηκε στην Ερμούπολη της Σύρας. Αυτή στήριξε τον αδελφό της και στη ζωή και στον δύσβατο και μαρτυρικό δρόμο του. Σήμερα προς τιμήν της ο τότε Δήμος Ερμουπόλεως ονομάτισε το μικρό θεατράκι που δημιούργησε στα Λαζαρέττα  κοντά στον τόπο ταφής του Θ.Κ. ως θέατρο «Ευανθίας Καΐρη» και μετέφερε εκεί την «πεταμένη» άνευ ενδείξεων ταφόπλακα που αποδίδεται ότι σκέπασε τον τάφο του Θ.Κ.

Κλείνοντας θ’ αναφέρω τα εξής ως προβληματισμό. Όπως ανέφερα στην αρχή της ομιλίας μου, ο ΔΣΣ ονομάτισε την αίθουσα του νυν ακροατηρίου του Πρωτοδικείου Σύρου ως «αίθουσα Θεόφιλου Καΐρη». Υπήρξε ενόχληση σ’ αυτήν την κίνηση και διακριτικώς μας μετεφέρθη ότι δεν είχαμε τέτοια αρμοδιότητα. Ωστόσο, αν και εζητήθη να εξετασθεί το ζήτημα παρά των αρμοδίων οργάνων, αυτό δεν έχει συμβεί έως σήμερα. Έτσι, η αίθουσα ατύπως και παρανόμως (;) φέρει την επιγραφή έως τώρα χωρίς όμως να έχει αποκαθηλωθεί.

Κάπως έτσι είναι και η θέση του Θ.Κ. στην ελληνική ιστορία. Διδάσκαλος του Γένους χωρίς αποκατάσταση τιμώμενος και μνημονευόμενος πολύ αλλά… ατύπως και ταυτόχρονα καταδικασμένος αιρετικός. Άλλο ένα αινιγματικό φαινόμενο της ιστορίας μας απέναντι στο οποίο στέκομε εκστατικοί. Πολεμιστής υπέρ της ελευθερίας, δάσκαλος αλλά κατηραμένος και αιρετικός ταυτόχρονα.

Πρέπει να μάθωμε να συμφιλιωνόμαστε με τις αντιφάσεις και τις αντινομίες μας. Κύριος διώκτης του Θ.Κ. ήταν το κράτος και χρησιμοποίησε προς τούτο την Εκκλησία εκμεταλλευόμενο τους φόβους της. Οι φιλελεύθερες ιδέες του επέκριναν το κράτος προεχόντως, αυτό το κράτος που και ο ίδιος αγωνίσθηκε για να συσταθεί.

 

Κυρίες και κύριοι,

Πολλοί θεωρούν τον Θ.Κ. ως μεγάλο διδάσκαλο του Ελληνικού διαφωτισμού. Άλλοι παρότι τον εκτιμούν, τον τοποθετούν σε ήσσονα κλίμακα (βλ. Π. Κονδύλης, ο Νεοελληνικός διαφωτισμός, οι Φιλοσοφικές ιδέες σελ. 44 όπου «…Στο μεταξύ διάστημα η (λιγοστή) αντίδραση ενάντια στη συμμαχία θεολογικής ορθοδοξίας και αρχαιολατρίας ή πήρε αμφίβολες θρησκευτικές μορφές, που περισσότερο αντικατόπτριζαν την πνευματική υποπλασία παρά την ξεπερνούσαν (Καΐρης), ή εμφανίστηκε σε ελεύθερη φιλολογική μορφή ως υιοθέτηση συγκαιρινών ευρωπαϊκών αντικληρικών και θετικιστικών ρευμάτων, που αυτά ήταν βέβαια απότοκα του δυτικού διαφωτισμού (Ροΐδης)»).

Εμείς επισημαίνομε ότι σε κάθε περίπτωση η παρουσία του στα Ελληνικά πράγματα υπήρξε ρηξικέλευθη. Αρετές του ήταν ο φιλελευθερισμός των ιδεών του, το αδογμάτιστο των αντιλήψεών του και, τέλος, το ακατασίγαστο σ’ αναζητήσεις πνεύμα του που τοποθετούσε ως θεμέλια της γνώσης την λογική και τις αισθήσεις. Πνεύμα διαλεκτικό μακριά από ακρότητες, φανατισμούς και μισαλλοδοξίες, κάτι που και σήμερα το έχομε ανάγκη.