Εν Άνδρω

Ανάλυση: Διαμαντής Μπασαντής

Επεξεργασία πινάκων: Ι.Π. - Άλκης

 

  Γενική άποψη Χώρας Άνδρου από το Παραπόρτι. Φωτογραφία Γερμανικού Ινστιτούτου, 1903.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Άραγε πόσα ξέρουμε και πόσα δεν ξέρουμε για την Άνδρο του 19ου αιώνα; Για την Άνδρο της ναυτιλίας, της πρώιμης για τα νησιώτικα δεδομένα αστικής ανάπτυξης; Για την Άνδρο της Χώρας, της μοναδικής πόλης του νησιού στον 19ο αιώνα; Για τα χωριά της Άνδρου, που περιέβαλαν την μικρή ναυτική πόλη; Και πόσα από αυτά που ξέρουμε μπορούμε να τα υποστηρίξουμε με στοιχεία; Υπάρχουν στοιχεία να υποστηρίξουν τα εμπειρικά συμπεράσματα μας;

Όλα τα παραπάνω ερωτήματα ήρθαν μπροστά μου, καθώς ο συνεργάτης Ι.Π. - Άλκης, έστελνε επί ένα μήνα πίνακες και διαρκείς παραλλαγές στοιχείων, που τα αντλούσε από τα αρχεία του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και αναφέρονταν στους εκλογικούς καταλόγους του Δήμου Άνδρου 1877 και του 1890. Για τους άλλους δύο Δήμους εκείνης της εποχής δεν βρέθηκαν στοιχεία.

Έτσι περιοριστήκαμε στην επεξεργασία στοιχείων του κεντρικού Δήμου της Άνδρου, που περιελάμβανε την μικρή πόλη της Χώρας και τα γύρω χωριά. Από το Συνετί μέχρι την Παλαιόπολη και την Βουρκωτή στα άκρα.  Πολύτιμα στοιχεία που με την κατάλληλη επεξεργασία μπορούν να μας πουν πολλά και να υποστηρίξουν περισσότερα. Πολλά είναι γνωστά από την εμπειρία. Και αρκετά είναι άγνωστα από την απόσταση. Με την έρευνα αυτή και την ανάλυση της πολλά πλέον αποκτούν συγκεκριμένο και ευδιάκριτο σχήμα.

Δ. Μπασαντής

2. ΚΑΤΟΙΚΟΙ & ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ

Νειμποριός, 1903. Φωτογραφία Γερμανικοί Ινστιτούτου. 

Μέσα από τα συγκεντρωτικά στοιχεία των ανδρών, άνω των 25 ετών, που είναι κάτοικοι και εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι, ξεπροβάλλει η Άνδρος του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Απέχει πολύ από την Άνδρο του 1830 και του 1844 που εξετάσαμε σε προηγούμενες αναφορές και έρευνες. Έχουμε πια μπροστά μας την αναδιάρθρωση της ναυτικής Άνδρου όπου η ιστιοφόρος ναυτιλία χάνει έδαφος και κερδίζει σταδιακά έδαφος η ατμήρης ναυτιλία. Έχουμε τα στοιχεία των κατοίκων, των επαγγελμάτων και των μετακινήσεων τους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό το 1877 και το 1890. Έχουμε δηλαδή συγκεκριμένα συγκεντρωτικά κοινωνικά στοιχεία και και μια καλή αποτύπωση της εποχής.

Μεταξύ 1877 και 1890 κάνει την εμφάνιση της η ατμήρης ναυτιλία. Σταδιακά ξύλινα και σιδερένια πλοία αρχίζουν να συνυπάρχουν. Οι ανδριώτες έχουν πια συνηθίσει τα ταξίδια από το 1857. Τώρα όμως όπως βλέπουμε από τα στοιχεία της έρευνας δεν ξενιτεύονται πια μόνο ως ναυτικοί. Το εμπόριο και η αναζήτηση καλύτερης τύχης οδηγούν τους πιο τολμηρούς εξ αυτών σε άλλους τόπους στους οποίους εγκαθίστανται για μικρά ή μεγάλα διαστήματα. Η αποδημία μεταξύ 1877 και 1890 αποψιλώνει κατά ένα μέρος τον πληθυσμό του κεντρικού νησιού, όπως λένε τα στοιχεία του Δήμου Άνδρου, όπου καταγράφουν μείωση πληθυσμού μέσα σε 13 χρόνια! Πρέπει να είναι η πρώτη σημαντική αριθμητικά απώλεια μέρους του πληθυσμού. 

Δεν έχουμε στοιχεία για τους άλλους δύο Δήμους του νησιού: του Γαυρίου και του Κορθίου. Όμως, τηρουμένων των αναλογιών και των αποστάσεων, της οικονομικής και επαγγελματικής δυνατότητας των περιοχών κάποια αντίστοιχη, αν και σε μικρότερη κλίμακα, πορεία θα πρέπει να έχουμε και σε αυτούς μιας και οικονομικά και επαγγελματικά η ναυτική Άνδρος υπάρχει μόνο στην περιοχή της Χώρας τα χρόνια εκείνα. Κάτι που καταγράφεται και στα στοιχεία του Δήμου Άνδρου όπου υπάρχουν διαφορές στην απασχόληση μεταξύ Χώρας και γειτονικών χωριών και των άλλων πιο απομακρυσμένων χωριών. Στην Χώρα και σε 2-3 γειτονικά χωριά υπάρχει αυξημένος αριθμός ασχολουμένων με τη ναυτιλία, ενώ στα μακρινότερα χωριά κυριαρχεί σχεδόν αποκλειστικά η αγροτική απασχόληση.

3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΔΗΜΟΥ ΑΝΔΡΟΥ

Μια ανάγνωση των συγκεντρωτικών στοιχείων των επαγγελμάτων (πίνακες 1 και 2) όπου καταγράφονται οι άρρενες ψηφοφόροι κατ' επάγγελμα και αριθμό που το ασκούν το 1877 και το 1890 μας οδηγεί σε μια σειρά ενδιαφέροντα συμπεράσματα:

ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Άρρενες ψηφοφόροι Δήμου Άνδρου 1877 κατά επάγγελμα και αριθμό ατόμων
α/α	Επάγγελμα	άτομα			α/α	Επάγγελμα	άτομα
1	Γεωργός	870			52	Φραγκοράπτης	5
2	Ναύτης	486			53	Βαστάζος	4
3	Έμπορος	248			54	Ζαχαροπλάστης	4
4	Υπηρέτης	155			55	Συμβολαιογράφος	4
5	Σανδαλοποιός	147			56	Ταξιδεύει	4
6	Ξυλουργός	146			57	Τέκτων	4
7	Κτηματίας	140			58	Φαναρτζής	4
8	Εργάτης	105			59	Καπνοκόπτης	3
9	Πλοίαρχος	101			60	Μαρμαράς	3
10	Κτίστης	76			61	Τελωνοφύλακας	3
11	Ναυτικός	56			62	Χρωματοποιός	3
12	Ράπτης	43			63	Αλευρομυλωνάς	2
13	Στρατιώτης	35			64	Εμβολιαστής	2
14	Υποδηματοποιός	33			65	Ενωμοτάρχης	2
15	Ψαράς	31			66	Ζαχαροπώλης	2
16	Καφεπώλης	25			67	Ζωγράφος	2
17	Σιδηρουργός	24			68	Μπαλωματής	2
18	Μάγειρας	23			69	Παπλωματής	2
19	Εφεδρος	21			70	Φαρμακοποιός	2
20	Μεταπράτης	21			71	Φαρμακοπώλης	2
21	Κηπουρός	19			72	Φοιτητής	2
22	Λεμβούχος	17			73	Φύλακας	2
23	Μυλωνάς	17			74	Φωτογράφος	2
24	Οινοπώλης	17			75	Χωροφύλακας	2
25	Αρτοποιός	16			76	Αλευροπώλης	1
26	Δάσκαλος	16			77	Αμπαδάς	1
27	Μαραγκός	16			78	Αρτοπώλης	1
28	Κρεοπώλης	15			79	Βαρελοποιός	1
29	Υπάλληλος	14			80	Βουτσάς	1
30	Κυβερνήτης	13			81	Γανωματής	1
31	Μουσικός	12			82	Γούναρης	1
32	Εμπορουπάλληλος	11			83	Εδωδιμοπώλης	1
33	Καπνοπώλης	11			84	Εθελοντής	1
34	Σοβατζής	11			85	Εμποροπλοίαρχος	1
35	Κλητήρας	10			86	Επαίτης	1
36	Μεσίτης	10			87	Εργοδηγός	1
37	Γιατρός	9			88	Καθηγητής	1
38	Χρυσοχόος	9			89	Καραγωγέας	1
39	Καλαφάτης	8			90	Κεραμεύς	1
40	Κουρέας	8			91	Κυβερνήτης	1
41	Βαφέας	7			92	Λεπτουργός	1
42	Δικηγόρος	7			93	Μπογιατζής	1
43	Εμποροκτηματίας	7			94	Μπρισιμιτζής	1
44	Χαλκουργός	7			95	Νεκροσκόπος	1
45	Αργυραμοιβός	6			96	Ξενοδόχος	1
46	Αγωγέας	6			97	Περβολάρης	1
47	Φούρναρης	6			98	Πριονιστής	1
48	Βυρσοδέψης	5			99	Τηλεγραφητής	1
49	Λαχανοπώλης	5			100	Τυφλός	1
50	Πετράς	5			101	Χρωματοπώλης	1
51	Ταχυδρόμος	5				ΣΥΝΟΛΟ	3204

(α) 1877: Ο πίνακα2 1, αναφέρεται στο 1877. Σε αυτόν βλέπουμε πως από τους 3.204 άρρενες κατοίκους του Δήμου Άνδρου οι 870 δηλώνουν γεωργοί Ήτοι, το 27%. Ακολουθούν τα ναυτικά επαγγέλματα που δηλώνουν 656 την ίδια χρονιά. Κατά σειρά: ναύτες 486, πλοίαρχοι 101, ναυτικοί 56, κυβερνήτες 13. Σύνολο 656. Ήτοι το 20, 5%. Έχουμε, δηλαδή, μια ισχυρή παρουσία της ναυτιλίας στην κοινωνία της Άνδρου.  

ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Άρρενες ψηφοφόροι Δήμου Άνδρου 1890 κατά επάγγελμα και αριθμό ατόμων
α/α	Επάγγελμα	άτομα			α/α	Επάγγελμα	άτομα
1	Γεωργός	770			53	Βυρσοδέψης	4
2	Ναύτης	256			54	Καπνοκόπτης	4
3	Έμπορος	211			55	Φαρμακοποιός	4
4	Ξυλουργός	138			56	Βαφέας	3
5	Ναυτικός	108			57	Αργυραμοιβός	3
6	Κτηματίας	104			58	Φαρμακοπώλης	3
7	Σανδαλοποιός	97			59	Αλευροπώλης	3
8	Υπηρέτης	89			60	Σπουδαστής	3
9	Εργάτης	86			61	Παπλωματοποιός	2
10	Πλοίαρχος	82			62	Παντοπώλης	2
11	Κτίστης	65			63	Φύλακας τηλεγραφείου	2
12	Ράπτης	40			64	Μαρμαράς	2
13	Υποδηματοποιός	34			65	Εμβολιαστής	2
14	Στρατιώτης	34			66	Ενωμοτάρχης	2
15	Ψαράς	30			67	Χρωματοπώλης	2
16	Μεταπράτης	23			68	Βουτυροποιός	2
17	Καφεπώλης	22			69	Φωτογράφος	2
18	Υπάλληλος	21			70	Αχθοφόρος	2
19	Εφεδρος	20			71	Φανοποιός	2
20	Σιδηρουργός	19			72	Τελωνοφύλακας	2
21	Κυπουρός	18			73	Φαναροποιός	2
22	Μυλωνάς	17			74	Φραγκοράπτης	2
23	Δάσκαλος	17			75	Μυλοχαράκτης	1
24	Μάγειρος	16			76	Στρατιωτικός	1
25	Κυβερνήτης	15			77	Σκυτοτόμος	1
26	Κρεοπώλης	14			78	Δημόσιος Υπάλληλος	1
27	Εμπορουπάλληλος	13			79	Εδωδιμοπώλης	1
28	Μουσικός	12			80	Μαθητής	1
29	Αρτοποιός	12			81	Γούναρης	1
30	Οινοπώλης	12			82	Καφετζής	1
31	Φοιτητής	12			83	Μεταξουργός	1
32	Γιατρός	10			84	Λιθοξέος	1
33	Λεμβούχος	9			85	Σχολάρχης	1
34	Μεσίτης	9			86	Αμπαδάς	1
35	Μαραγκός	9			87	Μπαλωματής	1
36	Σοβατζής	8			88	Χωροφύλακας	1
37	Χαλκουργός	8			89	Δημοτικός Εισπράκτορας	1
38	Δικηγόρος	8			90	Καραγωγέας	1
39	Λαχανοπώλης	7			91	Ξενοδόχος	1
40	Κλητήρας	7			92	Χρωματοποιός	1
41	Αγωγέας	7			93	Εμποροπλοίαρχος	1
42	Εμποροκτηματίας	7			94	Εργοδηγός	1
43	Κουρέας	6			95	Ξυλέμπορος	1
44	Καπνοπώλης	6			96	Ψωμάς	1
45	Χρυσοχόος	6			97	Συνοδευτής	1
46	Ταχυδρόμος	5			98	Μπογιατζής	1
47	Καλαφάτης	5			99	Γεωμέτρης	1
48	Τέκτων	4			100	Κεραμέυς	1
49	Πετράς	4			101	Γανωματής	1
50	Φούρναρης	4			102	Πριονιστής	1
51	Ζαχαροπλάστης	4			103	Τηλεγραφητής	1
52	Συμβολαιογράφος	4				ΣΥΝΟΛΟ	2628

(β) 1890: Ο πίνακας 2 αναφέρεται στο 1890. Εκεί βλέπουμε πως από τους 2.628 άρρενες κατοίκους οι 770 δηλώνουν γεωργοί. Έχουμε δηλαδή 100 λιγότερους γεωργούς από ότι πριν 13 χρόνια! Και αυτοί αντιπροσωπεύουν σε ποσοστό το 29% των επαγγελμάτων. Δηλαδή, αναλογικά στην ίδια κατηγορία ως προς το 1877. Ναυτικά επαγγέλματα το 1890 δηλώνουν 462. Αναλυτικά: ναύτες 256, ναυτικοί 108, πλοίαρχοι 82, κυβερνήτης 15, εμποροπλοίαρχος 1. Ήτοι, το 18%. Διαπιστώνουμε, δηλαδή, μια αντίστοιχη κοινωνική κατανομή με το 1877 με μια μικρή ενίσχυση ποσοστιαία των γεωργών και μια μικρή μείωση των ναυτικών. Κάτι που εξηγείται από το γεγονός της ελαφράς πληθυσμιακής μείωσης. Κάτι που σημαίνει πως οι ταξιδεύοντες συχνά μεταναστεύουν οριστικά και δεν επιστρέφουν. 

4. Η ΑΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥ 1877 & 1890

 Μερική άποψη Χώρας Άνδρου στο Παραπόρτι. Φωτογραφία Γερμανικού Ινστιτούτου, 1903.

Οι κατηγορίες και οι διαφοροποιήσεις των επαγγελμάτων από το 1877 και το 1890 αποτυπώνουν μια υπό διαμόρφωση αστική κοινωνία στην περιοχή της Χώρας. Επαγγέλματα όπως έμπορος, υπηρέτης, εργάτης εμποροϋπάλληλος, μουσικός, αρτοποιός, φοιτητής, γιατρός, δικηγόρος, μεσίτης, κουρέας, καπνοπώλης, χρυσοχόος, ζαχαροπλάστης, μεσίτης, συμβολαιογράφος, φαρμακοποιός, φαρμακοπώλης, φύλακας τηλεγραφείου, δημόσιος υπάλληλος, αργυραμοιβός, τελωνοφύλακας, φωτογράφος, ξενοδόχος, τηλεγραφητής κλπ είναι άμεσα σχετιζόμενα με μια αστική οικονομία και κοινωνία που αναπτύσσεται στην Χώρα. 

Υπολογίζουμε πως το 1877 υπάρχουν περίπου 1075 επαγγελματίες, που οικονομικά συνδέονται με την αναδυόμενη αστική κοινωνία στη ευρύτερη περιοχή της Χώρας. Ποσοστιαία περίπου το 34% του Δήμου Άνδρου αποτελείται από αυτούς. Πρακτικά είναι περισσότεροι από τους γεωργούς. Το 1890 βρίσκουμε την ίδια αντιστοιχία περίπου. Καταμετρήσαμε το 1890 γύρω στα 948 άτομα σε επαγγέλματα συνδεόμενα με την οικονομία της αστικής κοινωνίας. Αποτελούν το 36% του Δήμου Άνδρου. Είναι σαφώς περισσότεροι από τους γεωργούς. Και στις δύο περιπτώσεις 1877 και 1890 οι επαγγελματίες που έχουν επαγγέλματα συνδεόμενα με την αστική ανάπτυξη, μαζί με τους ασχολούμενους με ναυτικά επαγγέλματα, ξεπερνούν το 50% της κοινωνίας στο Δήμο Άνδρου.

Καταλήγουμε, πως η κοινωνική του Δήμου Άνδρου παρουσιάζει ήδη έντονα αστικά χαρακτηριστικά από το 1877. Αυτό συνεχίζεται και το 1890. Κι αυτό συμβαίνει σε μια εποχή που οι άλλοι δύο Δήμοι του νησιού, αλλά και σχεδόν όλα τα νησιά των Κυκλάδων, με εξαίρεση την αστική Σύρο, έχουν έντονα αγροτικά κοινωνικά χαρακτηριστικά. Αυτή είναι η πρώτη και βασική διαφοροποίηση της κοινωνίας στην περιοχή της Χώρας, τόσο στο εσωτερικό της Άνδρου, όσο και με τις άλλες Κυκλάδες. Αυτή η αστική διαφοροποίηση της Άνδρου που αποτυπώνεται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα θα κυριαρχήσει έκτοτε για πάρα πολλά χρόνια.  

 5. Η ΑΝΔΡΟΣ "ΤΑΞΙΔΕΥΕΙ": ΠΟΥ ΠΑΝΕ ΟΙ ΑΝΔΡΙΩΤΕΣ

 

Πολλά στοιχεία από το "ταξίδεμα" της Άνδρου στον κόσμο είναι γνωστά τόσο από την συλλογική εμπειρία της ανδριώτικης κοινωνίας (αφηγήσεις, μνήμες παλαιότερων, γραπτά σημάδια, οικονομική δραστηριότητα κλπ) όσο και από αναφορές βιβλίων αρκετών συγγραφέων, που έγραψαν για την ιστορία της Άνδρου (Ιστορία της Νήσου Άνδρου - Δ. Πασχάλης, Ιστορία της Άνδρου - Δ. Πολέμης, Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο - Σ. Καμπάνης & Δ. Μπασαντής, κλπ). Όμως για πρώτη φορά έχουμε τόσο εκτενή και λεπτομερή παράθεση στοιχείων που αποτυπώνουν ανάγλυφα την εικόνα του κεντρικού Δήμου του νησιού. Έχουμε, λοιπόν, μέσω αυτών των στοιχείων μια λεπτομερή "χαρτογράφηση" της εποχής του 1877, αλλά και της διαδρομής που διαγράφει σε διάστημα 13 χρόνων φτάνοντας μέχρι το 1890. Ουσιαστικά έχουμε μια "κοινωνική ακτινογραφία" της Άνδρου, όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα από τη δυναμική εξέλιξη της ανδριώτικης ναυτιλίας και εμπορίου διεθνώς. 

Στον πίνακα 3 έχουμε το σύνολο των αρρένων κατοίκων με δικαίωμα ψήφου του Δήμου Άνδρου κατά τα δύο εξεταζόμενα έτη: το 1877 και το 1890. Έχουμε το πόσοι έμειναν στον τόπο τους την συγκεκριμένη χρονιά και το πόσοι ταξίδευαν, αλλά και που ταξίδευαν ή βρίσκονταν. Τα 3.236 άτομα που καταγράφηκαν για το 1877 και τα 2922 του 1890 είναι ένα τεράστιο δείγμα για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για την κοινωνία της εποχής και την κινητικότητα της. Σίγουρα τα νούμερα αυτά αποτελούν τουλάχιστον το 30% του συνολικού πληθυσμού αν αναλογιστούμε πως δεν έχουν καταγραφεί οι γυναίκες και τα παιδιά και οι νέοι κάτω των 25 ετών. Έχουμε λοιπόν ένα πολύ μεγάλο στατιστικό δείγμα για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα τόσο ως προς τους παρακάτω συγκεντρωτικούς πίνακες 3  και 4.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Συγκεντρωτικά αποτελέσματα προορισμών 1877

	ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ				ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ
	Προορισμοί	άτομα	μ.ο. ηλικίας		Προορισμοί	άτομα	μ.ο. ηλικιας
1	Κωνσταντινούπολη	391	35,9	1	Αθήνα	131	30,6
2	Ταξιδεύουν	202	35,6	2	Σύρος	108	37,3
3	Σμύρνη	121	32,0	3	Τήνος	7	42,0
4	Βλαχία  (Ρουμανία)	40	36,6	4	Κάρυστος	6	28,3
5	Ιμπραίλα  (Ρουμανία)	29	33,5	5	Σκιάθος	6	37,1
6	Αμερική	21	29,6	6	Θεσσαλονίκη	4	40,0
7	Αλεξάνδρεια	19	34,2	7	Μύκονος	3	33,0
8	Αγγλία	18	31,9	8	Χίος	3	41,6
9	Οδυσσός	14	35,5	9	Θήρα	2	32,0
10	Γαλάζιο	7	34,4	10	Κρήτη	2	36,0
11	Κυδωνίες	6	38,5	11	Λέσβος	2	45,0
12	Αίγυπτος	5	34,4	12	Νάξος	2	32,0
13	Κάιρο	5	36,6	13	Ναύπλιο	2	39,0
14	Τανγκάροκ  (Ρωσία )	5	35,2	14	Πύργος	2	36,0
15	Δούναβης	4	27,7	15	Σπάρτη	2	41,0
16	Μασσαλία	3	35,0	16	Βόλος	1	65,0
17	Ρωσία	2	35,0	17	Ερέτρια	1	22,0
18	Βάρνα	1	50,0	18	Εύβοια	1	52,0
19	Βουκουρέστι	1	40,0	19	Θήβα	1	26,0
20	Βουλγαρία	1	23,0	20	Καστελόριζο	1	30,0
21	Ελλήσποντος	1	60,0	21	Λαύριο	1	45,0
22	Έφεσος	1	50,0	22	Λιβαδιά	1	55,0
23	Ινδία	1	23,0	23	Πειραιάς	1	52,0
24	Λίβερπουλ	1	35,0	24	φυλακή	1	30,0
25	Προύσα	1	38,0		ΣΥΝΟΛΟ	291
26	Σουέζ	1	42,0
27	Συρία	1	30,0
28	Τσεσμές	1	31,0
29	Τσούρτζοβο (Βουλγαρία)	1	30,0
30	Φιλιππούπολη	1	43,0
	ΣΥΝΟΛΟ	905
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Θεσσαλονίκη, Κρήτη, Καστελόριζο, εκείνα τα χρόνια ήταν προορισμοί εξωτερικού.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Συγκεντρωτικά αποτελέσματα προορισμών 1890

	Προορισμός	άτομα	μ.ο. ηλικίας			Προορισμός	άτομα	μ.ο. ηλικίας
	ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ					ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ
1	Κωνσταντινούπολη	278	50,8		1	Αθήνα	104	45,3
2	Άγνωστο	169	47,2		2	Σύρος	58	51,5
3	Σμύρνη	90	50,6		3	Λιβάδια	5	57,0
4	Βλαχία	26	51,9		4	Τήνος	5	58,2
5	Αλεξάνδρεια	15	49,0		5	Σκιάθος	4	45,0
6	Αμερική	11	41,7		6	Θεσσαλονίκη	3	62,6
7	Αγγλία	15	47,3		7	Κάρυστος	3	42,3
8	Βραίλα	11	52,8		8	Θήβα	2	52,0
9	Οδησσός	8	56,7		9	Θήρα	2	44,5
10	Κυδωνία	5	54,2		10	Καστελόριζο	2	38,5
11	Τανγκαρόκ (Ρωσία)	4	50,3		11	Κρήτη	2	49,0
12	Αλγερία	3	41,0		12	Μύκονος	2	45,0
13	Γαλάζιο	3	49,7		13	Σπάρτη	2	54,5
14	Κάιρο	3	52,0		14	Χίος	2	58,0
15	Μασσαλία	3	47,6		15	Γαλαξίδι	1	64,0
16	Αίγυπτος	2	39,5		16	Εύβοια	1	55,0
17	Ρωσία	2	48,5		17	Μυτιλήνη	1	42,0
18	Βάρνα	1	63,0		18	Νάξος	1	45,0
19	Βουκουρέστι	1	53,0		19	Ναύπλιο	1	53,0
20	Γούργεβο	1	43,0		20	Πύργος	1	66,0
21	Δούναβης	1	37,0		21	Φυλακή	1	43,0
22	Ελλήσποντος	1	53,0			ΣΥΝΟΛΟ	203
23	Έφεσος	1	63,0
24	Ινδία	1	36,0
25	Λίβερπουλ	1	48,0
26	Προύσα	1	51,0
27	Σουέζ	1	58,0
28	Συρία	1	43,0
29	Τσεσμές	1	44,0
30	Φιλιππούπολη	1	56,0
	ΣΥΝΟΛΟ	661

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Θεσσαλονίκη, Κρήτη, Καστελόριζο, εκείνα τα χρόνια ήταν προορισμοί εξωτερικού. Δεν υπάρχει κατηγορία "ταξιδεύουν" στους καταλόγους του 1890. Συνεπώς οι ταξιδεύοντες είτε δεν καταμετρήθηκαν είτε μπήκαν σε κάποια άλλη κατηγορία. Από αναγωγές υπολογίζονται γύρω στους 200-250.

Αναλύοντας τους δύο παραπάνω πίνακες (3 & 4) διαπιστώνουμε πως οι ανδριώτες ταξιδεύουν κυρίως στο εξωτερικό. Σε ελληνικές πόλεις ταξιδεύουν ή μεταναστεύουν λιγότεροι. Δύο στους τρεις πηγαίνουν στο εξωτερικό. Αν μάλιστα δούμε που πηγαίνουν και συνδυάσουμε τους προορισμούς με την ναυτιλία και το εμπόριο τότε βλέπουμε πως σχεδόν όλοι συνδέονται με το "επιχειρείν". 

Ως προς το εξωτερικό θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως για τους ανδριώτες μοιάζει πολύ κοντύτερα από το εσωτερικό. Εκπλήττει η ευχέρεια των διεθνών ταξιδιών των ανδριωτών εκείνη την εποχή, σε σχέση με τα ταξίδια σε ελληνικές πόλεις. Το "επιχειρείν" και η ναυτιλία έχουν κυριαρχήσει στην ανδριώτικη κουλτούρα από τότε, 

Αλλά και στο εσωτερικό της Ελλάδας το "ταξίδεμα" και η αποδημία των ανδριωτών δεν είναι άμοιρα του επιχειρείν της ναυτιλίας. Οι μεγάλοι αριθμοί αναχωρήσεων αποτυπώνουν μια μεγάλη κινητικότητα προς Αθήνα και Σύρο. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για δύο ισχυρά λιμάνια: τον Πειραιά και τη Σύρο.  

6. ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΔΙΕΘΝΩΣ "ΚΑΤ' ΕΜΠΟΡΙΑΝ..."

Χάρτης μετανάστευσης ανδριωτών στο εξωτερικό 1877 & 1890. Σχεδιάγραμμα Ι.Π. - Άλκης. 

Όπως γράφαμε στο βιβλίο Η Άνδρος μέσα στο Χρόνο  (Δ. Μπασαντής, Διαδρομές της Άνδρο, "Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο", εκδ. Gutenberg, 2015) οι πρωτοπόροι εκείνων των χρόνων που εγκατέλειψαν το νησί ταξίδεψαν κυρίως για εμπορικούς λόγους. Σημειώναμε δε πως αυτό είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Ελλήνων από αρχαιοτάτων χρό0νων. Σύμφωνα με τον Ισοκράτη (Ισοκράτους _ Τραπεζικός) οι Έλληνες ταξίδεψαν «κατ᾿ εμπορίαν και κατά  θεωρίαν» (για το εμπόριο και τη γνώση). Βλέποντας αναλυτικά στον χάρτη και στους πίνακες 4 & 5 τους διεθνείς προορισμούς της ανδριώτικης αποδημίας μπορούμε να πούμε πως οι ανδριώτες ταξίδεψαν σε όλους τους προορισμούς κυρίως «κατ’ εμπορίαν». 

ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΙ: Η κυρίαρχη αναφορά προορισμού είναι και στους δύο πίνακες η Κωνσταντινούπολη. Είναι προφανώς φυσική συνέπεια και του λόγου θεμελίωσης της το 1205, από τον πρώτο βενετό διοικητή του νησιού Μαρίνου Δάνδολου, της Χώρας. Η Χώρα δημιουργήθηκε στα ανατολικά του νησιού από τους Βενετούς με σκοπό να συνδέσουν για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους απευθείας την Άνδρο με την Κωνσταντινούπολη. Μπορεί οι πολιτικοί λόγοι να υποχώρησαν, όμως οι οικονομικοί παρέμειναν σταθεροί για πάνω από 7 αιώνες: από το 1207 που ιδρύθηκε η Χώρα μέχρι το 1914 όταν σταμάτησε η ακτοπλοϊκή σύνδεση της Άνδρου με τη Σμύρνη. Οι σχέσεις της Άνδρου επίσης με τα κέντρα του ελληνισμού στη Μικρά Ασία ήταν μεγάλη και γνωστή και αποτυπώθηκε και στις διαδρομές του Θεόφιλου Καΐρη. Έτσι λογικό, λοιπόν, να βλέπουμε στους προορισμούς των ανδριωτών την Έφεσο, τις Κυδωνίες, την Προύσα, τον Τσεσμέ, τον Ελλήσποντο.

Γνωστή όμως και η επιχειρηματική επέκταση των ανδριωτών, από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το 1914 στον Εύξεινο Πόντο. Κάτι που αποτυπώνεται και από την μετανάστευση εκεί εργαζομένων και επιχειρηματιών στην Βλαχία, Μπράϊλα, Οδησσό, Δούναβη, Ρωσία, Βάρνα, Βουλγαρία, Ρουμανία, κλπ. 

Ακόμα, η Αλεξάνδρεια υπήρξε πάντοτε εμπορικό κέντρο με ελληνική παροικία και κατά τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αργότερα μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Και φυσικά τράβηξε την προσοχή των ανδριωτών εμπόρων, τεχνιτών και άλλων εργαζομένων πολύ νωρίς. Αυτή η προσοχή επιβεβαιώνεται από τους πρώτους επιχειρηματίες και τεχνίτες που φτάνουν εκεί προς αναζήτηση της τύχης τους.

Τέλος η Αμερική και η Αγγλία, που αναφέρονται στους προορισμούς των ανδριωτών στους πίνακες 3 & 4 είναι σημαντικοί πόλοι για την επέκταση της ανδριώτικης ναυτιλίας διεθνώς. Πολύ πριν ιδρύσουν εκεί στα όρια του 20ου αιώνα οι Εμπειρίκοι το πρώτο ναυτιλιακό τους γραφείο στο Λονδίνο (S.G. Embirikos Ltd - 1896) και πριν ο Μωραΐτης συνδέσει με το πρώτο ελληνικό υπερωκεάνειο (το "Μωραΐτης" 1907) τον Πειραιά με τη Νέα Υόρκη, έχουν ήδη φτάσει εκεί οι πρώτοι "απεσταλμένοι" της Άνδρου το 1877 και το 1890. 

 Χάρτης μετανάστευσης ανδριωτών σε ελληνικές πόλεις 1877 & 1890. Σχεδιάγραμμα Ι.Π. - Άλκης.

ΗΛΙΚΙΕΣ: Και στους δύο παραπάνω πίνακες (4 & 5) έχουμε μια κοινή κι ενδιαφέρουσα παρατήρηση: ο μέσος όρος των ηλικιών αυτών που έφυγαν στο εξωτερικό στην πλειοψηφία τους δείχνουν πως το 1877 έφυγαν άνθρωποι έμπειροι 30-35 ετών. Το 1890 - μετά 13 χρόνια - ο μέσος όρος των ηλικιών δείχνει πως οι ίδιοι παραμένουν έξω, αλλά πλέον αθροίζονται ή εναλλάσσονται κάποιοι αντιστοίχων ηλικιών. Αυτό δείχνει ο μέσος όρος που τώρα έχει μετατοπιστεί προς τα πάνω, με τους περισσότερους να είναι από 48 μέχρι 50 ετών. Ενδεικτικοί είναι οι μέσοι όροι μεταξύ 1877 και 1890 στους προορισμούς Κωνσταντινούπολη, Σύρο, Αγγλία, Οδησσό, όπου είναι αυξημένες οι ηλικίες κατά 13 χρόνια περίπου. Δηλαδή, φεύγουν από το νησί άνθρωποι που είχαν ήδη εργαστεί στην Άνδρο, είχαν αποκτήσει εμπειρία και ακολουθούν διαδρομές των ανδριώτικων πλοίων ή καταλήγουν σε ακμάζουσες ελληνικές παροικίες. Δεν έφυγαν απλώς και πήγαν στο πουθενά με βάρκα την ελπίδα. Έφυγαν ενήλικες και έμπειροι. Και πολλοί από αυτούς παρέμειναν εκεί χρόνια. Το βλέπουμε στις ηλικίες τους που είτε αυξάνουν αντιστοίχως είτε εναλλάσσονται με αντίστοιχης ή και λίγο μεγαλύτερης ηλικίας άτομα που έρχονται από Άνδρο.

7. ΑΠΟ ΠΟΥ ΦΕΥΓΟΥΝ ΟΣΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΟΥΝ

 

Μετά την παραπάνω "χαρτογράφηση" (το που πάνε οι ανδριώτες που ταξιδεύουν και μεταναστεύουν) έχει ιδιαίτερη σημασία και από ποια χωριά ή περιοχές και πόσοι φεύγουν το 1877 και το 1890. Θα καταλάβουμε έτσι την κοινωνική κινητικότητα κάθε χωριού και περιοχής. Και θα έχουμε μια πληρέστερη αποτύπωση της κοινωνίας του Δήμου Άνδρου την εποχή που η Άνδρος "ταξιδεύει" κι ανοίγει πανιά για το εξωτερικό. Ο πίνακας 5 "ακτινογραφεί" αναλυτικά το από και πόσοι φεύγουν την εποχή εκείνη. 

ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Συγκεντρωτικά αποτελέσματα ψηφοφόρων εντός και εκτός Άνδρου 1877 & 1890

	Οικισμοί Δήμου Ανδρου 1877	Ψηφοφόροι	Εργάζονται εκτός	%			Οικισμοί Δήμου Ανδρου 1890	Ψηφοφόροι	Εργάζονται εκτός	%
1	Αλαδινό	61	11	18%		1	Αλαδινού	63	13	20,6%
2	Άνδρος - Χώρα	626	237	37,9%		2	Άνδρος - Χώρα	596	167	28%
3	Αποίκια	270	34	12,6%		3	Απατούρια	22	8	36,4%
4	Βουρκωτή	126	21	16,7%		4	Αποίκια	215	82	38,1%
5	Βραχνός	54	15	27,8%		5	Βραχνός	47	10	21,3%
6	Ζαγκανιάρη	25	6	24%		6	Ζαγανιάρης	27	5	18,5%
7	Κατακαλαίοι	28	3	10,7%		7	Κατακαλαίοι	124	14	11,3%
8	Κουρέλιον	48	19	39,6%		8	Κουρέλι	42	18	42,9%
9	Λάμυρα	207	86	41,5%		9	Λάμιρα	158	58	36,7%
10	Λειβάδια	123	51	41,5%		10	Λειβάδιον	102	34	33,3%
11	Μένητες	163	74	45,4%		11	Μένητες	128	49	38,3%
12	Μέσα Χωρίον	84	32	38,1%		12	Μεσαθούριον	95	36	37,9%
13	Μεσαθούριον	111	49	44,1%		13	Μεσαριά	133	34	25,6%
14	Μεσαριά	153	22	14,4%		14	Μεσαχωρίον	70	29	41,4%
15	Παλαιόπολις	54	9	16,7%		15	Παλαιόπολις	49	2	4,1%
16	Πατούρια	32	14	43,8%		16	Πιτροφός	203	39	19,2%
17	Πιτροφός	245	67	27,3%		17	Σασά	38	9	23,7%
18	Σάσα	42	11	26,2%		18	Στενιές	213	81	38%
19	Στενιαί	251	109	43,4%		19	Στραπουριές	164	62	37,8%
20	Στραπουριαί	200	78	39%		20	Συνέτειον	134	40	29,9%
21	Συνέτιον	139	43	30,9%		21	Υψηλού	112	47	42%
22	Υψηλαί	141	61	43,3%		22	Φάλικα	67	21	31,3%
23	Φάλικα	74	26	35,1%			ΣΥΝΟΛΟ	2802	858	30,6%
	ΣΥΝΟΛΟ	3257	1078	33,1%

ΠΡΩΤΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Τα ποσοστά αποδημίας της Άνδρου και ιδιαίτερα ορισμένων περιοχών και χωριών της είναι εντυπωσιακά. Σε μια εποχή που τα ταξίδια είναι δύσκολα ο δρόμος της θάλασσας είναι ορθάνοικτος για τους ανδριώτες. Σε πολύ μεγάλα ποσοστά οι άρρενες κάτοικοι του Δήμου Άνδρου ταξιδεύουν. Το 1877 βρίσουμε 1.078 άρρενες κάτοικοι (33,1%) από τους 3.257 να είναι εκτός Άνδρου!!! Δηλαδή, ένας στους τρεις κατοίκους είναι εκτός Άνδρου. Κι αν λάβουμε υπόψη πως δύο στους τρεις είναι στο εξωτερικό τότε διαπιστώνουμε την ευχέρεια των ταξιδιών και τις δυνατότητες που παρείχε η ανδριώτικη ναυτιλία στους ενήλικες άνδρες (άνω των 25) να βρουν καλύτερη τύχη στο εξωτερικό. Τα ίδια μεγάλα ποσοστά - αν και μειωμένα σε σχέση με το 1877 - βρίσκουμε και το 1890. Βλέπουμε πως 858 ενήλικες κάτοικοι (30,6%) από τους 2.802 που είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους του Δήμου Άνδρου είναι εκτός Άνδρου. Και σε αυτή την περίπτωση η πλειονότητα τους πηγαίνει στο εξωτερικό. Η Άνδρος λοιπόν συνεχίζει να ταξιδεύει...

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Αριθμητικά και ποσοστιαία την μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα και τάση για αποδημία παρουσιάζουν τα πλέον ναυτικά μέρη της Άνδρου. Έτσι το 1877 ξεχωρίζουν στις πρώτες θέσεις αριθμητικά και με ποσοστά γύρω στο 40% και πιο πάνω βρίσκουμε τη Χώρα, τις Στενιές, τις Μένητες, τα Λάμυρα, τα Λειβάδια, το Μέσα Χωριό, το Μεσαθούρι, τις Στραπουριές, το Υψηλού, το Κουρέλι. Δεκατρία χρόνια αργότερα, το 1890, ο πληθυσμός που απογράφεται ως απόδημοι-ψηφοφόροι είναι λιγότεροι. Πιθανόν πολλοί που έφυγαν δεν γύρισαν. Αλλά και τα ποσοστά όσων καταγράφονται ως απόδημοι μειώνονται κι αυτά. Στις πρώτες θέσεις αριθμητικά παραμένει η Χώρα, οι Στενιές, το Υψηλού, το Μέσα Χωριό, τα Λάμυρα. Όμως έχουν ανέλθει τ' Αποίκια που προφανώς έχουν συγχωνευτεί με τα Απατούρια. Οι αριθμοί σαφώς μικρότεροι όπως και τα ποσοστά το 1890. Η Άνδρος όχι μόνο ταξιδεύει, αλλά ενίοτε δεν επιστρέφει. Κάτι που σημαίνει πως λιγοστεύει σε ανθρώπους...

8. ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Η Άνδρος ταξιδεύει σε όλο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ταξιδεύει με τα πλοία, επιχειρεί, μεταναστεύει, εργάζεται και εμπορεύεται. Αθροίζει πλούτο, γνώσεις, εμπειρίες. Και δημιουργεί με τον τρόπο της κοινωνικά και οικιστικά μια αστική κοινωνία στο νησί. Μια αστική κοινωνία που από το 1880 μέχρι το 1920 θα δημιουργήσει την "μικρά Αγγλία". Ένα νησί που οι άνθρωποι του ταξιδεύουν και απλώνουν στον κόσμο: τολμώντας και επιχειρώντας. Το μικρό θαύμα αυτό είναι απότοκος δύο γενεών της μετα-επαναστατικής Άνδρου.

Η Άνδρος ξεκινώντας από τα μικρά ιστιοφόρα της Επανάστασης, στη δεκαετία του 1821-1831, πέρασε στα μεγάλα ιστιοφόρα που ταξίδεψαν σε όλα τα κοντινά μέρη των γειτονικών χωρών, αλλά και μέχρι την Αμερική και τις Ινδίες, στα μέσα του 19ου αιώνα. Οι δρόμοι της θάλασσας ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα έδωσαν την ευκαιρία στους άνδρες της Άνδρου να εγκατασταθούν και να στήσουν επιχειρήσεις μακριά. Ήδη όπως είδαμε στους παραπάνω πίνακες του 1877 και του 1890 - στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα - έχει δημιουργηθεί μια προχωρημένη για τα μέτρα της εποχής αστική κοινωνία στην Χώρα που απλώνεται και στα γύρω χωριά.

Το πρόβλημα που εμφανίζεται - πρώτη φορά - στους πίνακες του 1890 είναι πως η ακμάζουσα Άνδρος, με την μεγάλη για τα δεδομένα της εποχής εξωστρέφεια, χάνει κατά διαστήματα τους πλέον τολμηρούς και επιχειρηματικούς κατοίκους της. Οι άνδρες της Άνδρου αποδημούν σε σημαντικούς αριθμούς και υψηλά ποσοστά. Όμως, ορισμένοι εξ αυτών δεν επιστρέφουν. Παραμένουν έξω. Έτσι, το νησί χάνει ένας μέρος των πλέον τολμηρών και επιχειρηματικών κατοίκων του. Κάτι που συμβαίνει κατά κύκλους παρουσιάζοντας έτσι περιόδους ανόδου, αλλά και περιόδους στατικότητας.

Αυτό δείχνει η συνεξέταση των πινάκων του 1877 και του 1890. Η ανδριώτικη ναυτιλία απλώνεται - όπως βλέπουμε στον πίνακα του 1877 - στα μεγάλα κέντρα του εξωτερικού και του εσωτερικού. Πολλές ανδριώτικες ναυτικές επιχειρήσεις και εμπορικές οικογένειες εγκαθίστούν αντιπροσώπους τους ή εγκαθίστανται οι ίδιες στα μεγάλα διεθνή κέντρα της περιοχής: Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Βλαχία, Μπράϊλα, Αλεξάνδρεια. Ορισμένες φορές πηγαίνουν πιο μακριά: Αγγλία Αμερική. Ενώ σε αρκετές περιπτώσεις πηγαίνουν στα μεγάλα ελληνικά ναυτικά κέντρα: Σύρος, Πειραιάς. Η Άνδρος "ταξιδεύει" λοιπόν, αθροίζοντας πλούτο, γνώσεις, εμπειρίες. Αλλά σε μερικές περιπτώσεις - όπως βλέπουμε στον πίνακα του 1890 - αρχίζει πιά να μην επιστρέφει...