1878: Η εις Άνδρον περιήγησις Μου...
(Το παρακάτω κείμενο είναι χειρόγραφη εξιστόρηση του κρητικού δασκάλου και αναμορφωτή της ελληνικής εκπαίδευσης Εμμανουήλ Γενεράλη από την διαμονή του στην Άνδρο το καλοκαίρι του 1878. Έφτασε στα χέρια μου ως φωτοτυπία από αναγνώστη με την προτροπή: "Το έβγαλαν φωτοτυπία. Το βρήκα. Πήρα ένα αντίτυπο για σένα. Κάτι θα το κάνεις". Για πολύ καιρό η περιήγηση στην Άνδρο του κρητικού δάσκαλου έμεινε πάνω στο γραφείο. Μέχρι την στιγμή που άρχισα να αναλύω τους πίνακες του 1877. Τότε σκέφτηκα πως μια διαδρομή στην Άνδρο του 1878 είχε θέση δίπλα στους πίνακες που περιέγραφαν την Άνδρο του 1877. Έδωσα το φωτοτυπημένο χειρόγραφο στον Ι.Π. - Άλκη κι αυτός με την γνωστή συνέπεια και σχολαστικότητα το μετέγραψε σε ηλεκτρονική μορφή προσθέτωντας και σύντομο βιογραφικό του Ε. Γενεράλη. Και συμπεριλήφθηκε και στο αφιέρωμα του Εν Άνδρω για τα που 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Το χειρόγραφο περιγράφει την Άνδρο, την κοινωνία της Χώρας, την Μονή Παναχράντου, την Μεσαριά, τις Μένητες, Τ' Αποίκια, το Κόρθι, τ' Αηδόνια και τον Όρμο, όπως τα είδε ο κρητικός επισκέπτης πριν 143 χρόνια. Τα εξιστορεί με την λόγια γλώσσα της εποχής, την καθαρεύουσα. Αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για την Άνδρο 50 χρόνια μετά την Επανάσταση. Οι φωτογραφίες που το συνοδεύουν είναι παλαιότερων εποχών της Άνδρου - Δ. Μπασαντής)
Εμμανουήλ Γ. Γεννεράλης
Εν Μεσσαριά τη 4η Σεπτεμβρίου 1878
Η εν Άνδρω διαμονή μου.
Πρoσκληθής υπό του κ. Λορέντζου Καΐρη, ίνα υπάγω εις την νήσον Άνδρον, αναχώρησα μετά του υιού του, Γ. Καΐρη φίλου και συμμαθητού μου (δι’ ο και προσεκλήθην) εξ Αθηνών τη 1η Ιουλίου δια του Αυστριακού Ατμοπλοίου «Mercure» μέχρι Σύρου και εκείθεν δια του Ελληνικού «Ιόνιον» μέχρι Άνδρου. Εφτάσαμεν (εγώ και ο ρηθείς φίλος μου) κατά τας 2 περίπου μ.μ. της 2ας Ιουλίου εις την παραλίαν "Καμάραν" λεγομένην.
Επορεύθημεν εις την οικίαν της μάμης του Γεωργίου, όπου διεμείναμεν μέχρις εσπέρας, οπότε αναχωρήσαντες ήλθομεν εις Μεσσαρίαν εις τον οίκον κ. Λ. Καΐρη (προσκλητού). Μεγίστης ετύχομεν υποδοχής και περιποιήσεως εν τε τη πρωτευούση όπου απεβιβάσθημεν, και εν τη Μεσσαρία.
Η μόνη μας περιήγησις μέχρι της 31 Ιουλίου ήτο έως εις την Πρωτεύουσαν, ήτη κειμένη εις τα Ανατολικά της Νήσου είναι ωραιοτάτη. Εχει καταστήματα εμπορικά, καφφενεία, λέσχην, εκκλησίας κεκαλωπισμένας, τον Αγιον Γεώργιον, Σχολαρχείον, Αλληλοδιδακτικά σχολεία, Εδραν του Αρχιερέως της Επαρχίας Άνδρου, Πλατείαν, μικρόν λιμένα, κλπ . Αι οδοί αυτής είναι αδιόρθωτοι φωτίζονται δε δια πετρελαίου. Τότε δε προσκληθέντες υπό φίλου και συμμαθητού μας Χρυσάνθου Γαρυφάλου Ιεροδιάκονου εν Μονή Παναχράντου, ινα υπάγωμεν εκεί απεφασίσαμεν, ελθόντος και του Αριστείδου Δασκαλάκη φίλου του ετέρου υιού του κ. Καΐρη Μιχαήλ, να υπάγωμεν.
Χώρα Άνδρου
Πρώτη περιήγησις
Και λοιπόν τέσσαρες γινόμενοι (Μ. Καΐρης, Γ. Καΐρης, Α. Δασκαλάκης, Ε. Γενεράλης) ηγέρθημεν προ του όρθρου και ανεχωρήσαμεν κατευθυνόμενοι προς την Παναχράντου, εφτάσαμεν δε, αφού επανειλημμένως εκαθίσαμεν εις διάφορα μέρη της οδού, κατά την ανατολήν του ηλίου. Εισήλθομεν εις την μονήν, επεσκέφθημεν τους γνωρίμους μοναχούς, τον Καθηγούμενον και παρατηρήσανεν την Εκκλησίαν και άλλα διάφορα μέρη της Μονής. Η Εκκλησία κειμένη εις το μέσον της Μονής έξωθεν παρέχη ουχί τόσω καλήν θέαν, διότι το οικοδόμημα δεν είναι νέον ούτε και αρχαιότατον, αλλά Βυζαντινής εποχής, και δεν έχει γλυφάς και ταρείας, και ου μόνον ταύτα αλλ΄ουδέ κεράμους, εκτός του Αγίου Βήματος εφ’ ο υπάρχουν, ανθ’ ων είναι τεθειμέναι πλάκες. Πλησίον της θύρας του ναού υπάρχει κωδωνοστάσιον ουδ’ αυτό τόσω ωραίον. Εντός όμως ο ναός είναι Πολυτελέστατος.
Εισελθών ο θεατής δια της μόνης θύρας παρατηρεί εν τω νάρθηκα τα εξής. Σιδηρά ράβδος εμπεπηγμένη επί του θόλου στηρίζει τον ναόν. Επ’ αυτής κρέμαται δια σιδηράς αλύσου κανδήλα αργυρά έχουσα προσκεκολλημένας παρ’ εαυτής τρείς ετέρας μικροτέρας. Επί του δαπέδου υπάρχoυσι τρία τρίποδα μπρούντζινα δύο εκ δεξιών του θεατού και ένα εξ αριστερών, και προς τούτοις τρείς κανδύλας αργυράς δύο εκ δεξιών και μία εξ αριστερών. Η μία των δύο κρέμαται υπό την εικόνα του Ιησού Χριστού εζωγραφισμένην επί του τοίχου φέρουσαν εν τη χείρα Ευαγγέλιον φέρον επιγραφήν «Εγώ ειμί το φώς του κόσμου ο ακολουθών εμοί ου μη αλλ’ εξει το φως της ζωής». Η ετέρα από την εικόνα του Αγ. Νικολάου εζωγραφημένην επί σανιδίου και περικεκαλυμμένην υπ’ αργύρου, κρατούσαν και ταύτην εν τη χειρί Ευαγγέλιον και φέρον επιγραφήν «Ειπεν ο Κύριος προς τους εληλυθότας προς αυτόν Ιουδαίους ο μη εισερχόμενος δια της θύρας». Φέρει δε και ετέρας δύο επί του αργύρου επιγραφάς δυσαναγνώστους. Η δ’ εξ αριστερών υπό την εικόνα της Θεοτόκου εζωγραφημένην επί του τοίχου κρατούσης τον υιόν εις τας αγκάλας της. Επί του αυτού αριστερού μέρους υπάρχη εικών επί ξυλίνου σανιδίου "Η καταδίκη του Ιησού" φέρουσα επιγραφή. Απόφασις του Πυλάτου «Εγώ ο Πόντιος Πυλάτος δικαστής εν Ιερουσαλήμ υπό τω κρατιστάτω καίσαρι Τιβερίω, ούτινος η αυτοκρατορία ευδαίμων και αίσιος καθελόμενος επί βήματος, ίνα εκφέρω απόφασιν πάσι και την συναγωγήν των Ιουδαίων. Γνωσθίσης της δίκης της κατά τον Ιησού του Ναζωραίου, όν δέσμιον προσήγαγον οι Ιουδαίοι ούτω κρίνω. Επείπερ αλαζονικώς ρήμασιν υιόν θεού εαυτώ εποίησε και ανεκήρυξε βασιλέα των Ιουδαίων καίτοι καταγόμενος εξ ευτελεστάτων γονέων, και έτι καταλύσας τον ναόν του Σολομώντος καταδικασθήτω επί σταυρού μετά δύο ληστών.» Η απόφασις αύτη ευρέθη εν Βιέννη της Αυστρίας εγκεχαραγμένη επί λιθίνης πλακός και εξεδόθη τον Μάιον του 1806. Άνωθεν της Πύλης , δι’ ης εισερχόμεθα εις το ένδον του ναού, υπάρχει εικών, ενή παρίστατε η μέλλουσα κρίσις και ανταπόδοσις των δικαίων και αμαρτωλών. Επιγράφεται δε «Η Δευτέρα παρουσία». Γύρω του νάρθηκος υπάρχουσι στασίδια. Ταύτα εν τω νάρθηκι.
Εις δε το ένδον του ναού υπάρχουσι τα εξής: Δεξιά της Πύλης υπάρχει ο Δεσποτικός θρόνος, και γύρω του ναού στασίδια. Επί σιδηρών ράβδων εκ της μίας εως την άλλην στήλην του ναού εμπεπηγμένων προς στήριγμα και αυτών, κρέμανται δύο πολυέλαια, εν ης εκάστην ράβδον έχουσα εκάτερον 18 κηροπήγια, το μέν τούτων εστίν αργυρούν και επιχρυσωμένον το δε έτερον μπρούντζινον. Εις την διαχώρισιν της δεξιάς εκκλησίας, εκ της μεσαίας (διότι ο ναός είναι διηρημένος εις τρείς θόλους) επί σιδηράς επίσης ράβδου κρέμαται αργυρά κανδήλα έχουσα και 6 ετέρας εαυτή προσκεκολλημένας αργυράς, τοιαύτη υπάρχει και εις την του αριστερού θόλου διαχώρισιν από τον μεσαίον. Εις την διαχώρισιν του δεξιού θόλου χαμαί υπάρχη τρίποδον εφ ου κείται η εικών της Κοιμήσεως της θεοτόκου εζωγραφημένη επί ξύλου. Εις δε την του αριστερού διαχώρισιν υπάρχει τράπεζα κεκαλυμμένη υπό χρυσούφαντον έχουσα επ’ αυτής δύο Ευαγγέλια ων τα έξωθεν αργυρά και μεταξύ τούτων, αργυρά θήκη περικλείουσα την κάραν του Αγίου Παντελεήμονος, και εις το ανατολικόν τραπέζης υπάρχει αργυρούς σταυρός μεταξύ δύο εξαπτερύγων επί αργυρών στρογγυλών πλακών εζωγραφησμένων. Υπάρχει αργυρά εικών της Θεοτόκου επί των δεξιών της αυτής τραπέζης ακουμβώση επί των εξαπτερύγων και επί του αριστερού ετέρας εικών της Θεοτόκου επίσης αλλά μικροτέρα της πρώτης και δύο μικροί σταυροί αργυροί εις εξ εκάστου μέρους, εις την τράπεζαν υπάρχουν δύο τρίποδα εν εις έκαστον μέρος. Υπάρχουν 6 τρίποδα μεγάλα ανα δύο εις έκαστον θόλον, χωρούντα εως 10 λαμπάδας.
Ανωθεν της ωραίας πύλης είναι ανηρτημένος έτερος αργυρούς σταυρός κάτωθι του οποίου επικρέμαται αργυρά κανδύλα. Υπάρχουσιν εξ εικόνες αργυροκαλυμμένες ως εξής: Εις τον δεξιόν θόλον δεξιά «Η εύρεσις Θεοτόκου», εις την διαχώρισιν η αποτομή του Προδρόμου, εις την μεσαίαν δεξιά ο Ιησούς Χριστός και αριστερά η Θεοτόκος, εις την διαχώρισιν ο άρχων Μιχαήλ και αριστερά ολάργυρος η Κοίμησις της Θεοτόκου. Εκτός τούτων υπάρχουσιν εις διάφορα μέρη του ναού έτεραι μικραί εικόνες αργυραί και μη . Αριστερά της εισόδου υπάρχει ωρολόγιον. Εισελθών δ’ εν τω Ιερώ βήματι βλέπεις την Αγίαν τράπεζαν κεκαλυμμένην υπό υφασμάτων ωραιοτάτων , την δε Πρόθεσιν έχουσα σκεύη αργυρά και επικεχρυσωμένα, υπάρχει και αργυρόν θυμιατήριον και δύο αργυραί κιβωτοί εικονίζουσαι την κιβωτόν του Νώε, ας οι Διάκονοι θυμιώντες κρατούσιν εν ταις χερσί, η ωραία πύλη εγκλείεται όταν αρμόζη υπό εικόνος του Χριστού χρυσοκεντημένης επί υφάσματος παριστώσης δε τον Ιησούν Χριστόν εν τω ποτηρίω και κρατούμενον υπό δύο αγγέλων. Το διαχωρίζον το ένδον του ναού υπό του Αγίου βήματος τέμπλον είναι εγλυμμένον επί ξύλου επικεχρυσομένον δε.
Μονή Παναχράντου
Υπάρχει και έτερος ναός του Αγίου Παντελεήμονος, αλλ’ ουχί κεκαλωπισμένος ως ο ανωτέρω, υπάρχει δ’ εν αυτώ ιαματικόν ύδωρ. Η θέσις της μονής παρέχει ωραιοτάτην θέαν. Κείται εν ταις υπωρείας δύο βράχων, προς δυσμάς της μονής υπάρχουν κήποι πλήστοι και εν χωρίον, φαίνονται πλήστα χωρία, ο λιμήν της πρωτευούσης και το ήμισυ αυτής. Η μονή είναι περιτετειχισμένη και η είσοδος είναι μία και μόνη, θύρα κεκαλυμμένη υπό σιδήρου. Τα δωμάτια των μοναχών συνέχονται άπαντα σχεδόν δι’ αλλεπαλλήλων κλιμάκων. Έχει 24 μοναχούς, 12 ιερωμένους και 12 μη. Έχει Καθηγούμενον ονομαζόμενον Δαμασκηνόν.
Μετά το γεύμα, όπερ μας παρετέθη, εν τω Ηγουμενικώ περί τας 2 μ.μ. 31 Ιουλίου ανεχωρήσαμεν διά Κόρθιον, λαβόντες παρά του Γαρυφάλου μερικάς οδηγίας. Μετά πεντάωρον οδηπορίαν εφθάσαμεν εις το προς ο κατευθυνόμεθα Κόρθιον, εις χωρίον Αηδόνι και κατελύσαμεν εν τη οικία Ιωάννου Δελαγραμμάτικα (Φράγκου). Αι οδοί δι’ ών επορευόμεθα εις Κόρθιον είναι αθλιώταται, αδιόρθωτοι όλες. Διήλθομεν εν τη πορία δια χωρίου τινός ονομαζομένου Επισκοπείον κειμένου εν ρυακίου τινός διελθόντες προηγουμένως δι’ αμπέλων. Το Κορθίον προς νότον της νήσου κείμενον είναι ης εκ των τριών δήμων της Άνδρου. Ο δήμος ούτος έχει πλείστα χωρία. Όρμον εν ώ ευρίσκονται αείποτε πλοιάρια και μικράν τινά πεδιάδα.
Δευτέρα περιήγησις
Την 12αν Αυγούστου ανεχωρίσαμεν δια Πατούρια και Στενιαίς και αυτά όντα χωρία ωραία ως το ανωτέρω, αφού επισκέφθημεν του χωρίου το σχολείον και το κτήμα του Λ. Καίρη λαμπρόν. Επεσκέφθημεν εις Πατούρια, χήραν Μιχ. Δελαγραμμάτικα και Μιχ.Καμπάνην γνωρίμους, εις δε τας Στενιάς την οικίαν Κωνσ. Καμπανάκην και Ιω. Δελαγραμμάτικα κατελύσαμεν δε το μεσημέριον εις την οικίαν Λ. Ροίδου και μετά μεσημβρίαν επεσκέφθημεν τον Μουβέλαν. Αι οδοί των τριών μνημονευθέντων χωρίων ειν’ όλως άθλιοι.
Αποίκια
Μετά μεσημβρίαν οδηγούμενοι υπό του υιού του Ν. Κωστίδου ανεχωρίσαμεν απευθυνόμενοι εις χωρίον Αποίκια, όπου εφθάσαμεν περί τας 6 μμ του οδηγού επιστρέψαντος. Εν τω χωρίω τούτω κατελύσαμεν εκείνην την εσπέραν εις την οικίαν Πέτρου Παλαιολόγου. Επισκέφθημεν δε και ενταύθα τον Δ. Καίρη, Λεωνίδου γνωρίμους. Και το χωρίον τούτο είναι ωραίον, κατάφυτον άπαν. Εν αυτώ υπήρχε πηγή Άριζα καλουμένη ης το ύδωρ βαθύνη την πέτρα και εξ αυτού πίνουσι οι πάσχοντες από δυσουρίαν.
Φάμπρικα Κ. Εμπειρίκου
Μετά μεσημβρίαν ανεχωρήσαμεν δια Μεσσαρίαν, όπου εφθάσαμεν περί τας 8 αφού πρώτον διήλθομεν δια της αλευρομηχανής του Κ. Εμπειρίκου, και δια των Αιγιαλίων (όρμου μικρού) όπου εκολυμβήσαμεν. Ενταύθα σταθμεύουσι πάντοτε πλοία.
Τρίτη περιήγησις
Την 23 Αυγούστου θέλοντες να παρευρεθώμεν εις την εν Μαίνοιταις γινομένην εορτήν της αποδόσεως της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ανεχωρήσαμεν, δι’ εκεί περί τας 6 σχεδόν, διήλθομεν δια οχετού πλήρους ύδατος δι’ ου ποτίζονται τα περιβόλια των τε Μαινοίτων και της Μεσσαριάς και φθάσαμεν εις την εκκλησίαν. Εν τη εορτή ταύτη ο επίσκοπος Ανδρου και Κέας Μητροφάνης ιερούργησεν, εξεφώνησεν δε και εκκλησιαστικόν λόγον.
Πηγές Μενήτων
Η εκκλησία αύτη ονομάζεται Κούμουλος. Κατά την μυθολογίαν των αρχαίων ήτο ναός του Βάκχου όστις είχεν εν αυτώ τας Μαινάδας του, εξ’ ού΄το όνομα Μαίνοιταις, εκ του Αγίου Βήματος πηγάζη ύδωρ, κείμενον του οποίου έχουσιν εκτισμένην πηγήν όπερ μετεβάλλετο εις οίνον υπό του Βάκχου. Ο νεόδμητος ούτος ναός ανηγέρθη επί της Δημαρχίας του Λορέντζου Μ. Καΐρη. ‘Eξωθεν προς δυσμάς του ναού υπάρχει οπή εν είδος βαράθρου εξ ης τον χειμώνα εξέρχεται πλείστον ύδωρ. Το χωρίον τούτο κείμενον εις την δεξιάν όχθην ρύακος πλαγίως έχει οδούς ακανονίστους και αθλίας, έχει αλλέας πλείστας και περιβόλια προς δε τούτοις και υδρομύλους ουκ ολίγους.
Έχει πλείστα ύδατα, εκάστη οικία είναι εντός κήπου ωραιοτάτου, σχεδόν άπασαι είναι τοιουτοτρόπως. Έχει οδούς διορθωμένας. Πηγήν τινα ονομαζομένην Ακοήν εξ ης ου μόνον το χωρίον Λάμυρα, αλλά και πλήστα περιβόλια ανήκοντα εις Μεσσαρίαν και την Πρωτεύουσαν ποτίζονται. Εν ενί λόγω το χωρίον τούτο είναι αξιοθαύμαστον.
Μένητες
Μεσσαριά. Το χωρίον τούτο εν ό διέμεινα κείται προς δυσμάς της πρωτευούσης επί επιπέδου ως έγγιστα μέρους. Είναι επίνειον της πρωτευούσης δι’ αυτού διέρχονται οι κάτοικοι άπαντων σχεδόν των χωρίων της Άνδρου, εξαιρουμένων τινών, κατευθυνόμενοι εις την Πρωτεύουσαν.
Έχει περιβόλια πλείστα έχοντα προ πάντων λεμονέας αλλά και πορτοκαλλέας και ελαιόδενδρα, και λοιπά καρποφόρα δένδρα, οίον απιαίς, δαμασκηνέας, λεπτοκαρέας, κυτρέας, κλπ. Οι κάτοικοι αυτού όντες περί τους 1000 ασχολούνται ιδίως ναυτηλίαν και την γεωργίαν, έχει δε και επιστήμονας και εμπόρους. Η δε νεολαία αυτού άπασα εις τα γράμματα απασχολούνται. Έχει δύο ναούς, ων ο μεν είναι επ΄ονόματι του Αγίου Νικολάου λαμπρός και ωραίος, ο δε με το όνομα της Θεοτόκου. Εορτάζουν δε ο μεν 26 Δεκεμβρίου, ο δε την15 Αυγούστου την Μετάστασιν της Θεοτόκου.
Μεσαριά
Η εορτή αύτη τελείται εν μεγάλη πομπή και παρατάξη, πλήθος προσκυνητών συρρέουσι εκ της πρωτευούσης και των πέριξ χωρίων. Και η εορτή του Αγίου Νικολάου αν γίνεται επίσης δεν γνωρίζω καθ’ οσον είς την άλλην 15 Αυγούστου έτυχον μόνο. Εχει Δημοτικό σχολείο των αρρένων εξ ου κατ’ έτος εξέρχονται μέχρι 15 μαθηταί από το Ελληνικό Σχολείο. Προς τούτοις νεόδμητον σχολείον, το ιδρυθέν υπό Νεοφύτου Ιεραποστόλου, θηλέων λαμπρότατον ιδρύθη δε δαπάνη Αρχιερέως τινός ονομαζομένου Νεοφύτου και αρχιερατεύοντος εν Ιεραπύλη δια του εαυτού δε καταβληθέντος ποσού πληρώνεται ο διδάσκαλος. Εχει καφφενείον, δύο μαγαζεία και ένα υποδηματοποιείον και ένα σιδηρουργείον.
Ταύτα περί όσων έγραψα, καθ’ όσον ήμουν ικανός και κρίνω καθ’ όσον ενθυμούμαι.
Έγραψον εν Μεσσαρία της Ανδρου τη 2α Σεπτεμβρίου 1878 ημέραν Σάββατο και ώρα 3η μμ.
Εμμανουήλ Γ. Γενεράλης, Κρής
ΥΓ Η Άνδρος άπασα έχει περί τας 27 χιλ. κατοίκων ασχολουμένων με το Εμπόριον, την Ναυτιλίαν και την Γεωργίαν. Διαιρείται, ως μία των επαρχειών του νομού των Κυκλάδων εις δήμους και τοιούτοι είναι τρείς ( 3 ) .
Ο ομώνυμος της «Άνδρου» εις το ανατολικόν της νήσου έχει 22 χωριά ως εξής: Στενιαίς, Πατούρια, Κατακαλέοι, Αποίκια, Βουρκωτή, Υψηλού, Λάμυρα, Μεσαθούρι, Τραπουριαίς, Μαίνητες, Κουμανή, Μεσσαριά, Συνετί, Βραχνού, Αλαδικου, Λειβάδια, Μέσα Χωριά, Φάλικα, Σάσα, Κουρέλι, Πετροφός και Παλαιόπολις εν η ευρίσκονται αρίπετα αρχαίων έργων.
Ο Δήμος «Γαυρείου» βορειοδυτικώς της Νήσου έχει χωρία 15 (δεν τα είδα ούτε γνωρίζω τα ονόματά των, αλλά έμαθον (εξ Ανδρίων ταύτα).
Και ο δήμος Κορθίου εις το Νότο έχων 13 χωρία όπερ αγνοώ. Εκεί επορεύθην αλλά δεν έλαβα την περιέργιαν να εξετάσω να λάβω αντιγραφήν τούτων. Νύν εσχηματίσθη και έτερος δήμος «Αρνης» πρότερον συμπεριλαμβανόμενος εν Γαυρίο.
Μεσσαρία 4 Σεπτεμβρίου 1878
Ποιος ήταν ο Εμμανουήλ Γενεράλης, ο επισκέπτης της Ανδρου το 1878
Μια άγνωστη πτυχή της νεανικής ζωής του μεγάλου δάσκαλου Εμμανουήλ Γενεράλι, που γεννήθηκε στο Γερακάρι Αμαρίου Χανίων το 1860, ήταν πως στα 18 του χρόνια επισκέφθηκε την Άνδρο για 2 μήνες καλεσμένος από τον Λορέντζο Καΐρη, πατέρα του φίλου και συμμαθητή του Γ. Καΐρη. Στο 2μηνο που έμεινε στην Άνδρο περιηγήθηκε την Χώρα, την Παναχράντου, και όλα τα τριγύρω χωριά μέχρι το Κόρθι. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που περιγράφει τους τόπους, τις συνήθειες και την γλώσσα που χρησιμοποιεί.
Oι δάσκαλοί του Εμμανουήλ Γενεράλη έλεγαν ότι "πλείονα δεν είχαν να του διδάξουν" και ότι σε σαράντα πέντε ημέρες έμαθε όσα οι Τουρκόπαιδες "πενταετίας δεν κατόρθωσαν". Ο Χότζα-Αφέντης έλεγε "αυτό το κοπέλι είναι σειτάνης, δεν είναι άνθρωπος"...
Γράφτηκε στην φιλoσοφική σχολή σαν υπότροφος. Σε ηλικία 26 ετών ανακηρύχθηκε διδάκτορας. Υπηρέτησε ως καθηγητής και στην συνέχεια ως Γυμνασιάρχης στο Ρέθυμνο, και ως Γενικός επιθεωρητής Παιδείας Κρήτης. Αυτή η θαυμαστή πρόοδός του, εν μέσω τόσων δυσκολιών, τον κάνει - νεαρόν όντα ακόμα - να καμαρώνει για την απροσδόκητη άνοδο και τις επιτυχίες του, για τους επαίνους και την προβολή που του έκαναν οι δάσκαλοι και οι μεγαλύτεροί του,
Χρησιμοποιούσε γλώσσα αρχαιοπρεπέστατη, πολλές φορές αττικίζουσα, Έγραψε γραμματική, η οποία εκδόθηκε για χρήση των ελληνικών και των δημοτικών σχολείων. Συνέγραψε ακόμα τα Ειδύλλια του Θεοκρίτου με σχόλια, Ομηρική γραμματική και Επιτομή των βιογραφικών του Πλούταρχου σε δύο τεύχη.
Πήρε μέρος στη σύνταξη της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας. Διαίρεσε την εκπαίδευση σε εξατάξιο δημοτικό και εξατάξιο γυμνάσιο, σύστημα το οποίο εφαρμόστηκε αργότερα στην υπόλοιπη Ελλάδα. Ο Εμμανουήλ Γενεράλις ήταν λαμπρός δάσκαλος, δεινός ομιλητής, σπουδαίος αναμορφωτής της παιδείας στην Κρήτη.
Πέθανε στην Κρήτη το 1943.
