Εν Άνδρω

Του Διαμαντή Μπασαντή

Ένα σχόλιο ανώνυμου ηλικιωμένου Ανδριώτη οδήγησε στο σημερινό άρθρο. Το σχόλιο κάτω από κείμενο της παραμονής των Χριστουγέννων ήταν διανθισμένο με διάχυτη αντιπάθεια για τα νέα ΜΜΕ, αλλά και ειρωνεία για το πότε «ανακάλυψε» καθένας μας την Άνδρο. Το σχόλιο επαναλήφθηκε και την επομένη με μια δόση μεγάλης νοσταλγίας για την Άνδρο των 15.000 κατοίκων - μάλλον, της δεκαετίας του 1960. Γιατί στην δεκαετία του 1960 ο σημαντικός Ανδριώτης ιστορικός Δημήτρης Πολέμης προσδιόρισε ως την εποχή της μεγάλης φυγής από το νησί στο βιβλίο του «Ιστορία της Άνδρου».

Απαντώ στον άγνωστο, αλλά συνάμα επιχειρώ να απαντήσω και σε μια συχνά διάχυτη ανακρίβεια μεταξύ της μεγάλης νοσταλγίας του παρελθόντος που κυριαρχεί στους παλαιότερους και της απόλυτης λατρείας του μέλλοντος που καταλαμβάνει τους νεώτερους. Ας εστιάσουμε στην ανάγκη αναγνώρισης του παρόντος. Όλοι μας, ανάλογα με την ηλικία, έχουμε είτε μικρές ή μεγάλες αναφορές στο παρελθόν είτε μικρές ή μεγάλες προσδοκίες από το μέλλον. Όμως ζούμε στο παρόν. Εκεί ξετυλίγονται οι ζωές μας. Σε αυτό το παρόν της Άνδρου, όπως και κάθε τόπου, δεν έχουν "ιδιοκτησιακό δικαίωμα" κάποιοι και δεν μπορούν να εξαιρούν όσους θέλουν να προσφέρουν, καθένας με τον τρόπο του.

Αυτά ως μια πρώτη απάντηση στον ανώνυμο ηλικιωμένο Ανδριώτη. Και επιπλέον μια παρατήρηση προς όλους: η μνήμη έχει την τάση να ωραιοποιεί το χθες, ξεχνώντας τις δυσκολίες και τις κακουχίες του και συχνά το εξωραΐζει με τα ροδοπέταλα της νοσταλγίας.

Πάμε τώρα και σε δύο σημαντικές αναφορές που δείχνουν την αλήθεια της παραπάνω παρατήρησης. Η πρώτη είναι από την ελληνική λογοτεχνία. Ανήκει στον φίλο και δάσκαλο Τίτο Πατρίκιο:

«Μας αρέσει - δεν µας αρέσει, είμαστε αναγκασμένοι να συγκατοικούμε µε το παρόν, γιατί μόνον έτσι μπορούμε να δούμε πού βρισκόμαστε και ενδεχομένως να χαράξουμε, έστω αμυδρά, έναν δρόμο για το πού θα πάμε. Έχω την αίσθηση ότι η ανάκληση του παρελθόντος γίνεται πια όχι για να το επισκοπήσουμε κριτικά, αλλά για να το νοσταλγήσουμε και κατά έναν φαντασιακό τρόπο να επιστρέψουμε στο παρελθόν.»

Η δεύτερη είναι του μεγάλου Γάλλου ιστορικού Ζακ Λε Γκοφ και αναφέρεται διαχρονικά στις απόψεις που επικράτησαν για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Αντιγράφω από τον πρόλογο του βιβλίο «Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο», που έγραψα με τον Σταμάτη Μ. Καμπάνη το 2012:

«…κατά την αρχαιότητα επικρατούσε υπερεκτίμηση του παρελθόντος σε σχέση με το παρόν, το ποίο εθεωρείτο παρακμιακό. Στο μεσαίωνα το παρόν βρέθηκε σφηνωμένο ανάμεσα στο πολύ σημαντικό παρελθόν και στο θεολογικό και εσχατολογικό μέλλον. Στην αναγέννηση το παρόν απέκτησε μεγάλη σημασία. Μεταξύ 17^ου και 19^ου αιώνα λόγω της συντελούμενης επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου απέκτησε μεγάλη σημασία το μέλλον. Τέλος, ο 20^ος αιώνας κινήθηκε ανάμεσα στην εμμονή του παρελθόντος, στην ιστορία του παρόντος, αλλά και στη γοητεία του μέλλοντος.»

Και εδώ ας γυρίσουμε πάλι στο αρχικό ερώτημα: ποιος «ανακάλυψε» την Άνδρο;

Μήπως την «ανακάλυψαν» οι νοσταλγοί ενός εξωραϊσμένου παρελθόντος ή μήπως οι λάτρεις ενός αδιαμόρφωτου μέλλοντος; Μάλλον ούτε οι πρώτοι, ούτε οι δεύτεροι. Καθένας "ανακάλυψε" και "ανακαλύπτει" τη δική του Άνδρο. Και όλοι μαζί ζούμε την Άνδρο της καθημερίνοτητας και των αναζητήσεων μας. Την Άνδρο των καλών και των κακών στιγμών της. Όλοι μαζί προσδιορίζουμε και ορίζουμε την Άνδρο του σήμερα. Και έχουμε και ευθύνη γι' αυτό.

Και ευθύνη μας είναι να διαμορφώσουμε το παρόν της ώστε να έχει και μέλλον. Όμως για να διαμορφώσεις κάτι θετικά πρέπει να το αγαπήσεις. Με δεδομένο πως «αγάπη είναι ότι έδωσες» όπως γράφει ο εκ των κορυφαίων Ελλήνων του 20^ου αιώνα, ο Γιώργος Σεφέρης, την Άνδρο την «ανακάλυψαν» και την αποκάλυψαν και στους άλλους αυτοί που την αγάπησαν και πρόσφεραν ή προσφέρουν κάτι σε αυτήν.

Για αναλογιστείτε γιατί νοιώθετε περήφανοι σήμερα στην Άνδρο; Για την φύση, την ιστορία και τον πολιτισμό της. Η φύση όμως είναι δεδομένη. Αν και κάνουμε ότι μπορούμε συχνά για να την καταστρέψουμε.

Για την ιστορία και τον πολιτισμό της δύο λόγια. Είμαστε μήπως περήφανοι για την προϊστορία του νησιού που την σκάλισαν στα βράχια του Στρόφιλα πριν 6.000 χρόνια άνθρωποι που δεν ξέρουμε από πού ήρθαν; Είμαστε για την χιλιόχρονη ιστορία της Παλαιόπολης που αποτυπώθηκε στους ναούς, στα κτίσματα και στις βυζαντινές εκκλησιές της, που πια δεν υπάρχουν; Μήπως για την πανέμορφη Χώρα, που έχτισε ένας Βενετός, ο Μαρίνος Δάνδολος, τον 13^ο αιώνα; Ή, μήπως άραγε για το μεσαιωνικό Κόρθι που έφτιαξαν οι Φράγκοι τον 14^ο αιώνα; Μήπως είμασστε για τα πετρόχτιστα χωριά της Βόρειας Άνδρου που έφτιαξαν οι Αρβανίτες τον 16^ο αιώνα ή για το γραφικό Μπατσί και το στρατηγικό Γαύριο που εποίκισαν οι ίδιοι αργότερα; Άραγε μήπως είμαστε περήφανοι για τη ναυτιλία της που την ξεκίνησε ένας Χιώτης στην καταγωγή ονόματι Εμπειρίκος; Ή, για την εξάπλωση της ναυτιλίας της που έκανε την Άνδρο κοσμοποπολίτική και την ταξίδεψε στους πέντε ωκεανούς;

«Κάθε τόπος έχει την ιστορία του. Κάθε ιστορία έχει τα μνημεία της. Κάθε μνημείο είναι μια καταγραφή του ανθρώπινου ίχνους στο τόπο. Χωρίς τον άνθρωπο δεν υπάρχει ιστορία. Χωρίς τα μνημεία η ιστορία χάνεται, διασκορπίζεται.» Τα παραπάνω ιστορούσαμε στον πρόλογο του βιβλίου «Η Μονή Παναχράντου στο Διάβα των Αιώνων» το 2014. Πόσοι άραγε από τους Ανδριώτες έχουν διαβάσει την Ιστορία της Άνδρου; Πόσοι την Ιστορία της Μονής Παναχράντου; Πόσοι ξέρουν για τις μεγάλες μετακινήσεις ανθρώπων από και προς την Άνδρο επί αιώνες;

«Η γεωγραφία καθόρισε τις τύχες και τις διαδρομές της Άνδρου σε πάρα πολλές περιπτώσεις. Η μοίρα της Άνδρου καθορίστηκε από το έδαφος και την θάλασσα που την περιβάλει, αλλά και από τις κυρίως ηπειρωτικές ακτές προς τις οποίες βλέπει. Οι άνθρωποι της Άνδρου δημιούργησαν την Ιστορία της. Μια ιστορία κατατετμημένη σε πολλές ιστορίες όλων όσων έζησαν στο νησί, αλλά και όλων όσων ήρθαν σε αυτό στο πέρασμα του χρόνου. Γεωγραφία και ιστορία ήταν και είναι στενά συνδεδεμένες στην περίπτωση της Άνδρου.» Τα παραπάνω γράφαμε στο δοκίμιο «Η Γεωγραφία είναι Πεπρωμένο» που δημοσιεύτηκε στο μεγάλο αφιέρωμα του Εν Άνδρω για την Άνδρο το καλοκαιρι του 2014.

Πόσοι είναι αυτοί που θέλησαν να καταλάβουν αυτή την ιστορία του νησιού, η οποία περιελάμβανε και περιλαμβάνει όλους μας;

Όσοι σήμερα νοιώθετε περήφανοι για τα ιστορικά μοναστήρια του νησιού έχετε ποτέ αναλογιστεί πως τα κράτησαν στη ζωή και μέχρι σήμερα τα κρατούν καλόγεροι από την Μήλο, την Κρήτη, τον Πειραιά, τη Δυτική Αττική, την Κύπρο, την Τήνο; Όσοι είστε περήφανοι για τα μεσαιωνικά μονοπάτια της Άνδρου μήπως ξεχνάτε πως τα ενέταξε στο σήμερα μια Χιώτισσα στην καταγωγή, που ήρθε στο νησί πριν αρκετά χρόνια;

Όλοι, λοιπόν, όσοι αγάπησαν το νησί το "ανακάλυψαν" και συνεχίζουν να το "αποκάλυψαν" και στους άλλους. Γιατί αγάπη είναι να μοιράζεσαι ότι ανακαλύπτεις". Όσοι αγάπησαν αυτό το νησί του πρόσφεραν με τον τρόπο τους. Και άφησαν τα ίχνη τους. Όπως εμείς σήμερα με αυτά που κάνουμε ή γράφουμε αφήνουμε τα δικά μας ίχνη.

Το νησί αυτό ήταν πάντα σταυροδρόμι στο οποίο έφτασαν πολλοί από παντού. Η παρουσία τους δημιούργησε κάθε φορά το παρόν του και εκείνο το παρόν το ταξίδεψε στο μέλλον του. Χωρίς τους ανθρώπους δεν υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει ιστορία. Και σήμερα η Άνδρος έχει περισσότερη ανάγκη από ποτέ όλους τους ανθρώπους της, που λιγόστεψαν πολύ τα τελευταία χρόνια. Έμειναν μόνο άδεια σπίτια στο παλιό Κόρθι, στον Αμόλοχο, στην Άρνη, στην Ρίβα, στο Κοχύλου, στο Άνω Γαύριο... «Όμως τα σπίτια όσο κι αν κρατήσουν/ μένουν βουβά αν δεν υπάρχουν επιζώντες/ για να μαρτυρήσουν» έγραφε ο Πατρίκιος.

Δεν έχουμε, λοιπόν, την πολυτέλεια των αποκλεισμών στην Άνδρο όσων ήρθαν και ζουν εδώ. Δεν έχουμε την άνεση των διαιρέσεων αυτών που κατοικούν βόρεια ή νότια. Δεν έχουμε την πολυτέλεια των διαχωρισμών αυτών που νοσταλγούν το 1960 ή το 1970 και αυτών που ονειρεύονται το 2020 ή το 2030. Όλοι μαζί ζούμε στο παρόν. Με τις όποιες νοσταλγίες και αναφορές μας, με τις όποιες αγάπες και κόντρες μας, με την όποια προσφορά και την ανάγκη να συνεχίσουμε. Το παρελθόν δημιουργεί την αναγκαία αναφορά, το μέλλον την αναγκαία ελπίδα. Όμως είναι το παρόν που συνοψίζει παρελθόν και μέλλον για όλους μέσα στην ατέρμονη καθημερινότητα του.

Σημείωση: Οι παραπάνω φωτογραφίες είναι από διαδρομές της ιστοσελίδας Εν Άνδρω στην Άνδρο...