Εν Άνδρω

 

Μένητες: Χωρίς αμφιβολία το πιο πράσινο μέρος στις Κυκλάδες...

Ξακουστές οι Μένητες. Όμως πόσοι έχουμε ακούσει για «το θαύμα» και την μυθική σχέση του με τον θεό Διόνυσο και την Παναγιάς της Κούμουλου στις Μένητες; Αυτά σκέφτομαι κάτω από την εκκλησιά της Κουμούλου. Περπατώ μέσα στη μοναδική για τις Κυκλάδες πανδαισία πρασίνου και νερών στις Μένητες...

Τα φημισμένα έξι κεφαλάρια με τα κεφάλια των λιονταριών στο κέντρο του χωριού κάτω από την εκκλησία της Κουμούλου (φωτ. Εν Άνδρω).

Το "θαύμα της Άνδρου" είναι μάλλον άγνωστο. Αναφέρεται ως μυθολογία στο βιβλίο "Ο Διόνυσος στην Άνδρο - Μεταμορφώσεις ενός μύθου" του Δημήτρη Κυρτάτα (Άγρα 2012). Για το "θαύμα" αυτό γράφει ο Πασχάλης Ανδρούδης παρουσιάζοντας το βιβλίο του Κυρτάτα (αποσπάσματα, από το περιοδικό ΑΩ, Μάρτιος 2014):

Μια ακόμα πηγή απ΄την υπερχείλιση της δεξαμενής στις Μένητες (φωτ. Εν Άνδρω).

"…έγινε γνωστό από μαρτυρία του Ρωμαίου ανώτατου αξιωματούχου Μουκιανού, ο οποίος λέγεται πως επισκέφθηκε το νησί στις αρχές της δεκαετίας του 50 μ.Χ. Την μαρτυρία διέσωσε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23–79 μ.Χ.), ο οποίος κάνει δύο φορές αναφορά στο θαύμα. Σύμφωνα με την πρώτη, στις 5 Ιανουαρίου ανάβλυζε από τον ναό του θεού Διονύσου πηγή, η οποία είχε πάντα τη γεύση οίνου. Η εορτή αυτή ονομαζόταν ημέρα της θεοδοσίας, δηλαδή της προσφοράς του θεού.

Σύμφωνα με τη δεύτερη αναφορά, κάθε χρόνο κατά τους επταήμερους εορτασμούς του θεού στην Άνδρο, από μια πηγή αφιερωμένη στον Διόνυσο έρεε οίνος, ο οποίος όμως όταν μεταφερόταν σε μακρινό σημείο αποκτούσε και πάλι τη γεύση ύδατος. Ο ναός αυτός δεν είναι γνωστό πού ακριβώς βρισκόταν, καθώς δεν έχουν εντοπιστεί κατάλοιπά του…

Το γεφύρι στις Μένητες. Από κάτω κυλούν βουερά τα νερά των πηγών (φωτ. Εν Άνδρω).

…Στα χρόνια της Αναγέννησης, η Άνδρος, λόγω των επαφών με την Κρήτη και τη Βενετία, επανέφερε στο προσκήνιο το κρασί και τη γιορτή. Η «ανάμνηση» αυτή και οι σχέσεις με τη Δυτική Ευρώπη της εποχής διατήρησαν τη διονυσιακή κοσμικότητα του νησιού στα χρόνια των Βενετών. Ο Βενετός καπετάνιος και χαρτογράφος Bartolomeo Zamberti dalli Sonetti, περιγράφοντας το 1481 την Άνδρο, αναφέρθηκε και στο θαύμα του κρασιού, την πρώτη κάθε Γενάρη…

…Σε μια εποχή που επιζούσε ακόμη το λατινικό δόγμα στην Άνδρο, λίγο πριν από τα μέσα του 17ου αι., η μικρή πλέον κοινότητα των Καθολικών ισχυρίστηκε κάποια στιγμή ότι το θαύμα της μετατροπής του νερού σε κρασί είχε αναβιώσει σε ένα χριστιανικό περιβάλλον. Αυτό συνέβαινε την ημέρα των Θεοφανίων, που συμπίπτει σχεδόν με την αρχαία διονυσιακή ημέρα της θεοδοσίας στην Άνδρο…

Ένας από τους δύο καταρράκτες στις Μένητες (φωτ. Εν Άνδρω).

…Τον 19ο αι., οι Ανδριώτες πίστευαν ότι το αρχαίο θαύμα και η χριστιανική του αναβίωση συμφύρονταν και ότι επάνω στα ερείπια του ναού του Διονύσου είχε κτιστεί μια χριστιανική εκκλησία. Μάλιστα τη σύνδεση δεν τη φαντάστηκαν ούτε στον τόπο που βρισκόταν ο αρχαίος ναός (Παλαιόπολη) ούτε και στη Χώρα, δηλαδή εκεί όπου υπάρχει η σχετική μαρτυρία για τη χριστιανική αναβίωση, αλλά σε ένα μικρό χωριό 265 κατοίκων, τις Μένητες, κτισμένο επάνω από τη Χώρα.

Και ο δεύτερος καταρράκτης πριν το γεφύρι... (φωτ. Εν Άνδρω).

Εκεί, το φυσικό περιβάλλον ικανοποιούσε με τρόπο μοναδικό και τις δύο παραδόσεις. Οι Ανδριώτες υποδείκνυαν στους επισκέπτες που αναζητούσαν τον ναό του Διονύσου τη γραφική εκκλησία της Παναγίας της Κούμουλου στις Μένητες (εικ. 5) (εορτάζει στις 23 Αυγούστου), κάτω από το ιερό της οποίας πίστευαν ότι βρίσκονταν τα ερείπια του αρχαίου ναού.

Πιο χαμηλά ακόμη ανάβλυζε πηγή και το γεγονός αυτό έμοιαζε να συνδυάζει όλα τα ήδη γνωστά. Η πυκνή βλάστηση, τα πολλά αμπέλια, οι πηγές που έρεαν εν σειρά, θύμιζαν τόσο τη σπηλιά της Καλυψώς, όσο και τη μυθική Νύσα. Απέμενε μονάχα να διατυπωθεί μια δημιουργική σύνθεση και να υποδειχθεί έτσι η ύπαρξη μίας ακόμη Νύσας.

Μια ακόμα πηγή στον δρόμο του χωριού. Με τόσα νερά σε ένα τόσο Διονησιακό τοπίο καθόλου τυχαίο που ο μύθος "μετακόμισε" από την Παλαιόπολη στις Μένητες!!!  (φωτ. Εν Άνδρω).

Ο Ανδριώτης σοφός του 19ου αι. Θεόφιλος Καΐρης ήταν ίσως εκείνος που συνέβαλε τα μέγιστα στη δημιουργία και τη διάδοση του μύθου για τη θεμελίωση μιας εκκλησίας επάνω στα ερείπια του διονυσιακού ναού…

…Πάντως, ο ναός της Παναγίας στις Μένητες, η σύνδεσή του με τον αρχαίο ναό του Διονύσου και η ντόπια παράδοση, σύμφωνα με την οποία εκεί γινόταν το θαύμα του Διόνυσου με το νερό της πηγής και το κρασί, τράβηξαν το ενδιαφέρον αρχαιολόγων και λογίων που επισκέφθηκαν τις Μένητες και, μετά, τον ερειπιώνα της Παλαιόπολης.

Και η δεξαμενή. Δίπλα στην εκκλησία της Παναγιάς της Κουμούλου (φωτ. Εν Άνδρω).

Οι περισσότεροι, όμως, βασισμένοι στους αρχαίους συγγραφείς, υποστήριζαν ότι ο ναός του Διόνυσου από τον οποίο κατά την αρχαιότητα μία φορά τον χρόνο το ύδωρ έρεε ως οίνος θα έπρεπε να αναζητηθεί στην Παλαιόπολη και όχι στις Μένητες.

Οι ντόπιοι ωστόσο, αν και ποτέ δεν είχαν βρεθεί αρχαιότητες στο χωριό τους, ήταν πεπεισμένοι ότι το αρχαίο θαύμα γινόταν στις Μένητες. Προς το τέλος του 19ου αι., μελετητές όπως ο Αντώνιος Μηλιαράκης, ο James Theodore Bent και ο James Irving Manatt αντέκρουσαν την τοπική παράδοση για τον Διόνυσο και τις Μένητες".

ΕΝ ΑΝΔΡΩ