Εν Άνδρω

Του Σταμάτη Καμπάνη

Συγγραφέας Ιστορικής Λογοτεχνίας

Ο Θεόφιλος Καΐρης. Έργο του ζωγράφου Βαγγέλη Τζερμιά για το ΕΝ ΑΝΔΡΩ.

(Συνεχίζουμε το μεγάλο αφιέρωμα του ΕΝ ΑΝΔΡΩ στα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Σήμερα ο φίλος και συνεργάτης μας ανδριώτης συγγραφέας Σταμάτης Μ. Καμπάνης γράφει για την συμβολή στην Ελληνική Επανάσταση του δάσκαλου του Γένους Θεόφιλου Καΐρη. Του μεγάλου ανδριώτη φιλόσοφου και επαναστάτη που έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Απελευθερωτικό Αγώνα, αλλά και στον Διαφωτισμό του Έθνους. Ο Στ. Καμπάνης έχει γράψει δύο εντυπωσιακά μυθιστορήματα ιστορικής λογοτεχνίας με αναφορές στην Άνδρο: "Ο Γυρισμός στην Άνδρο" και "Ο Τροβαδούρος". Καθώς και το βιβλίο ιστορίας του νησιού μας "Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο" με τον Διαμαντή Μπασαντή. Την μεταγραφή του χειρόγραφου του Στ. Καμπάνη σε ηλεκτρονική μορφή έκανε ο συνεργάτης μας Ι.Π. - Άλκης. Το σκίτσο του αφιερώματος έκανε ο ζωγράφος Βαγγέλης Τζερμιάς που έχει διακριθεί με τους ιστορικούς πίνακες του σε μοντέρνα εκδοχή και παρουσιάζει προσεχώς μεγάλη έκθεση στο Πολεμικό Μουσείο για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης - ΕΝ ΑΝΔΡΩ)

Ο Θεόφιλος Καΐρης όταν στις 9 Ιανουαρίου 1853 ξεψύχησε στην φυλακή της Σύρου, και μετά τον πέταξαν αφορισμένο σ’ ένα λάκκο μ΄ ασβέστη, λίγοι τον θρήνησαν. Μόνο η αδελφή του, η γλυκιά και φωτισμένη Ευανθία, που του στάθηκε λαμπάδα αναμμένη σ’ όλη του την ζωή, τον έκλαψε  αληθινά από βάθους ψυχής. Οι περισσότεροι Έλληνες ακόμη και πολλοί Αντριώτες θεώρησαν  ότι του άξιζε αυτό που έπαθε. Μερικοί άλλοι που κάποτε τον θαύμαζαν έμειναν αμήχανα σιωπηλοί με την σκέψη ότι ίσως δεν θα έπρεπε ν’ αμφισβητήσει το δόγμα της Ορθοδοξίας.

Στ’ Απομνημονεύματά του ο Μακρυγιάννης διατύπωσε όμως με τον δικό του τρόπο τις απόψεις του λαού της εποχής: "Εις τα 1839 μάθαμεν κι ο περίφημος δάσκαλος Καΐρης δεν πιστεύει την Αγία Τριάδα κι’ άλλα τέτοια … . Γέλασε τους γονείς και τους πήρε τα παιδιά τους και τα πρόκοψε ….’". Ο Μακρυγιάννης αναφερόταν στ’ Ορφανοτροφείο του Θεόφιλου Καΐρη στην Άνδρο όπου φοίτησαν όχι μόνο τα ορφανά των πεσόντων κατά τον Απελευθερωτικό Αγώνα, αλλά και ενδιαφερόμενοι ενήλικες. Όμως τα παιδιά αυτά, όπως και οι ενήλικες μαθητές πράγματι πρόκοψαν. Και ως φωτισμένοι άνθρωποι συνέβαλαν στην προκοπή της κοινωνίας όπου έζησαν αργότερα.  Πολύ αργότερα όταν ήταν να στηθεί η προτομή του  Θ. Καΐρη στην χώρα της Άνδρου υπήρξαν αρκετοί που είχαν αντιρρήσεις λόγω των αιρετικών δοξασιών του όπως είπαν. Ευτυχώς το κλίμα είχε πιά αλλάξει κι έτσι η προτομή του Θεόφιλου Καΐρη κοσμεί επαξίως την Άνδρο και την Οικουμένη.

Η τραγική ειρωνεία ήταν πως η καταδικαστική ποινή  που του είχε επιβληθεί από το Δικαστήριο της Σύρου αναιρέθηκε από τον  Άρειο Πάγο δέκα μέρες μετά τον θάνατό του, με την εμπνευσμένη  παρέμβαση του συνηγόρου του Νικολάου Σαριπόλου στις 19 Ιανουάριου 1853.  Ο  ίδιος ο Θεόφιλος Καΐρης στην τελευταία του επιστολή προς την αγαπημένη του αδελφή  Ευανθία της έγραφε με βεβαιότητα ότι θα αθωωνόταν και θα επέστρεφαν μαζί στην Άνδρο ελεύθερος πια.

Όμως  οι κακουχίες των μακροχρόνιων διώξεων (1839-1853) δεν του επέτρεψαν να ζήσει άλλο και να χαρεί την  αθώωση του  και ίσως ν’ ανανεώσει την δημιουργική του πορεία και την έντονα ταξική περίοδο  σκανδαλολογίας και διώξεων εναντίον του η οποία απενεργοποίησε  το θύμα και ντρόπιασε τον θύτη.

Ο Θεόφιλος Καΐρης. Ανδριώτικη κάρτα της δεκαετίας του 1930. Από την συλλογή του Αριστείδη Μανταδέλη.

Στο παρακάτω κείμενο θα ασχοληθώ μόνο με την δημιουργική πορεία του Θεόφιλου Καΐρη (1784-1839), που κορυφώνεται με την συμβολή του στον Απελευθερωτικό Αγώνα. Θα αναφερθώ με συντομία στην θρησκευτική του διαφοροποίηση από το Ορθόδοξο δόγμα, που υπήρξε και η αιτία που διώχθηκε με τόση μανία. Ο Καΐρης υπήρξε εισηγητής της  αποκαλούμενης απ’ αυτόν "Θεοσέβεια".

Ο Θεόφιλος Καΐρης γεννήθηκε στην Χώρα της Άνδρου μέσα σε μια ζεστή και στενά δεμένη οικογένεια που έδινε αξία στην μόρφωση και στην πρόοδο. Ο αδελφός της μητέρας του Σωφρόνιος του έμαθε τα πρώτα του γράμματα και τον στήριξε στην μετέπειτα  εκπαίδευση στις Κυδωνίες  της Μικράς Ασίας. Εκεί βρήκε διαπρεπείς δασκάλους  που τον εμύησαν   στα μαθηματικά, στις φυσικές επιστήμες  και στην ελληνική παιδεία. Όμως, οι σπουδές του δεν μπόρεσαν να απαντήσουν ικανοποιητικά στα ερωτήματα που είχαν γεννηθεί  μέσα του για το πώς οι θρησκευτικές δοξασίες συμβιβάζονται  με τις αποκαλύψεις  των Φυσικών Επιστημών. Έτσι άρχισε σιγά σιγά να δίνει τις δικές του εξηγήσεις, που αργότερα πήραν την μορφή μιας δικής του θρησκευτικής κοσμοθεωρίας. 

Η δίψα του για μάθηση και φώτιση έπρεπε να περάσει - στην εποχή εκείνη και στον τόπο που ζούσε - κάτω από τον ιερατικό μανδύα κι’ έτσι το 1802 σε ηλικία 18 ετών χειροτονήθηκε διάκονος. Μετά από εύλογο χρονικό διάστημα και με την βοήθεια του θείου του Σωφρονίου και των στενών συγγενών του εφοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας όπου ακολούθησε σπουδές στα μαθηματικά, στην Φυσική, στην χημεία και στην Αστρονομία. Δεν ήταν τυχαίο που ο Θεόφιλος Καΐρης βρέθηκε να σπουδάζει στην πατρίδα του Γαλιλαίου. Απέκτησε γνώσεις λαμπρές στις Φυσικές επιστήμες και αποφοίτησε το 1807. Το μόνο που δεν διδάχτηκε από τον Γαλιλαίο να είναι προσεχτικός με την Εκκλησία.

Αδαμάντιος Κοραής. Δάσκαλος του Γένους.

Αμέσως μετά τις σπουδές του έσπευσε στην πόλη του φωτός το Παρίσι για να συναντήσει τον Αδαμάντιο Κοραή που είχε ακούσει τόσα πολλά και θαυμαστά γι’ αυτόν. Ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν πολλά χρόνια στην Γαλλία και είχε ζήσει και αφομοιώσει τον Διαφωτισμό, τα ιδανικά της Επανάστασης του 1789 και τώρα απολάμβανε την μεγαλειώδη  εποχή της Αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα. Πίστευε ακράδαντα ότι η πραγματική απελευθέρωση του Έθνους χρειαζόταν την σωστή εκπαίδευση και την σωστή γλώσσα που θα πήγαζε από την πλούσια  κληρονομιά της κλασσικής και της Ελληνιστικής εποχής, αλλά δεν θ’ αγνοούσε και την Δημώδη.

Όταν  τον συνάντησε ο Καΐρης είδε πόσο ταίριαζαν οι απόψεις τους και  η συμπάθεια ήταν αμοιβαία. Ο Κοραής ήταν 59 ετών και ο Καΐρης 23 ετών και μια σχέση πνευματική δημιουργήθηκε ως μεταξύ πατέρα και γιού. Στα δύο χρόνια που έμεινε στην Γαλλία ο Θεόφιλος Καΐρης έμαθε πολλά γύρω από την Ελληνική παιδεία και τις επιστήμες αλλά κυρίως πώς να διδάξει αυτά που γνώριζε. Έμαθε πώς να μεταδώσει την Πολυμάθειά του.

Ίσως τότε να επισκέφθηκε την Σχολή Πεσταλότσι. Το γεγονός πάντως είναι ότι ήταν εξοικιωμένος με τις εκπαιδευτικές μεθόδους της Σχολής αυτής.  Το 1810 επέστρεψε στην Άνδρο και στην οικογένειά του και θα πρέπει να δοκίμασε μια πολλή ευχάριστη έκπληξη όταν είδε την ενδεκάχρονη τρισχαριτωμένη και πανέξυπνη αδελφή του Ευανθία κι’ αποφάσισε να τις μεταδώσει την πολυμάθειά του.  Δεν θα μπορούσε να είχε βρει προσφορότερο  έδαφος.

Από τότε η Ευανθία στάθηκε δίπλα του μέχρι την τελευταία του πνοή. Της έδωσε όλη την αδελφική του αγάπη και την πνευματική του προσοχή και η Ευανθία ανταποκρίθηκε  με αγάπη  και νοημοσύνη  αφομοιώνοντας  τα πάντα ωριμάζοντας πρόωρα. Από την Άνδρο διαπραγματεύτηκε τις θέσεις του Σχολάρχου στην Σμύρνη και τις Κυδωνίες.

Αρχικά διάλεξε την Σμύρνη  αλλά εκεί βρήκε διχογνωμία και ασυνέπεια που τον  έκαναν να εγκαταλείψει τη Σχολή της Σμύρνης και τελικά να δεχθεί  την θέση Σχολάρχου στις Κυδωνίες απ’ όπου είχε πρόσφατα παραιτηθεί ο πρώην δάσκαλός του ο Βενιαμίν  ο Λέσβιος.

Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε την δίψα για μόρφωση  που είχαν  οι Έλληνες τα προεπαναστατικά  αυτά χρόνια ως επακόλουθο μιας εμπορικής ανάπτυξης  και ευημερίας. Βέβαια αυτό δεν ήταν ικανό να σταματήσει τις ανούσιες έριδες και ίντριγκες που  συνεχίζονται μέχρι σήμερα.   Στην Σχολή των Κυδωνιών δίδαξε όλα όσα μάθει στην Πίζα και στην Γαλλία με μεγάλη επιτυχία και αναγνώριση από το 1812 μέχρι το 1821. Τα διδακτικά του επιτεύγματα εκεί τον έκαναν γνωστό σ’ όλα τον Ελληνισμό και πέραν απ’ αυτόν ως μεγάλο και φωτισμένο  δάσκαλο. Γιατί αυτό υπήρξε ο Καΐρης σ’ όλη του την ζωή, ένας μεγάλος και φωτισμένος δάσκαλος. Μαζί του είχε όλη του την οικογένεια και κυρίως την γλυκιά και νοήμονα Ευανθία που είχε γίνει ναι θαυμάσια προέκταση του εαυτού του.

Σ’ όλο αυτό το διάστημα η επικοινωνία του με τον Αδαμάντιο Κοραή είχε εντατικοποιηθεί ανταλλάσσοντας απόψεις ζητώντας του συμβουλές και να του στέλνει διδακτικά όργανα κυρίως για το εργαστήριο χημείας και φυσικής που λειτουργούσε εκεί. Στην επικοινωνία αυτή συμμετείχε και η Ευανθία που ζητούσε από τον Κοραή Εγκυκλοπαίδειες και άλλα συγγράμματα που αυτή θα μετέφραζε προς όφελος των μαθητών της Σχολής. Ο Αδαμάντιος Κοραής  πολύ συγκινημένος της έστειλε  ότι του ζητούσε το χαριτωμένο αυτό κορίτσι.

Χάρτης Αϊβαλί.

Με δική του προτροπή ο Γάλλος εκδότης και τυπογράφος Ambroise Firmin Didot επισκέφθηκε την  Σχολή Κυδωνιών  ( Αϊβαλή )για να μελετήσει τη Ελληνική Γλώσσα (1816-1817). Μάλιστα σε βιβλίο του αναφέρει ότι η Ευανθία  είχε εκπληκτική παιδεία στα Αρχαία Ελληνικά, Ιταλικά, Γαλλικά, στα μαθηματικά και την φυσική και χημεία.  Η Ευανθία ήταν τότε μόλις 18 ετών!  Καταπληκτικό επίτευγμα για την ίδια και για τον Θεόφιλο Καΐρη που της μετέδωσε τόσες γνώσεις σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα.  

Στο μεταξύ όπου υπήρχαν Έλληνες είχε αρχίσει ένας υπόκωφος αναβρασμός με στόχο την απελευθέρωση  από τον τούρκικο ζυγό. Το 1819 η Φιλική Εταιρεία έστειλε τον Αριστείδη Παπά στις Κυδωνιές να μυήσει τον Θεόφιλο Καΐρη που χωρίς κανένα δισταγμό αποδέχθηκε  την αναγκαιότητα της Επανάστασης και την συμμετοχή του σ’ αυτήν. Με τις πρώτες επαναστατικές  εκδηλώσεις πρώτα στην Μολδοβλαχία και ύστερα στην Πελοπόννησο (25 Μαρτίου 1821 στα Καλάβρυτα) ήταν βέβαιο ότι οι Κυδωνίες θα ήταν ένας εύκολος στόχος για αντίποινα από τους Τούρκους. Ο Θεόφιλος Καΐρης με την οικογένειά του και με πολλούς άλλους Κυδωνιάτες μόλις πρόλαβαν να διαφύγουν τις σφαγές και τις καταστροφές που ακολούθησαν. Στο δρόμο της επιστροφής του στην Άνδρο αποβιβάστηκε στα Ψαρά όπου στον ναό του Αγίου Νικολάου εξεφώνησε πύρινο λόγο υπέρ της επαναστάσεως κατά των "Αγαρηνών" (Απρίλιος 1821).

Πίσω στην Άνδρο, οι συμπατριώτες του ήταν ανήσυχοι για τις συνέπειες μιας σύγκρουσης με τους Τούρκους που στο κάτω κάτω απουσίαζαν από το νησί.  Γιατί θα έπρεπε να ξυπνήσουν ένα θηρίο που κοιμότανε; Όμως ο Θεόφιλος Καΐρης ήταν πεπεισμένος ότι αν δεν  αποτίναζαν τον ζυγό δεν θα υπήρχε η πρόοδος που μόνο η Ελευθερία μπορεί να προσφέρει.  Έτσι, στις 10 Μαΐου 1821 στον Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γεωργίου εκήρυξε την Επανάσταση εκφωνώντας  ένα λόγο που συγκλόνισε και συμπαρέσυρε τους Ανδριώτες σ’ έναν αγώνα χωρίς επιστροφή. Ζήτησε την  έμπρακτη  συμμετοχή  τους σε χρήματα και σε πλοία  που θα εμπόδιζαν τους  Τούρκους της Καρύστου να κινηθούν προς την επαναστατημένη Ελλάδα. Αυτό έγινε αποδεκτό μ’ ενθουσιασμό .

Καθ’ όλη την περίοδο του ένοπλου αγώνα (1821-1828) ο Θεόφιλος Καΐρης δίνει το παρόν σε όλες τις  Εθνικές Συνελεύσεις  στις οποίες κέρδισε τον σεβασμό και την εκτίμηση των Ελλήνων, των πολεμιστών , των πολιτικών  και των διανοουμένων ιδίως του Κυραϊκού κύκλου.  Ο ίδιος αν και απειροπόλεμος  έλαβε μέρος σε μια εκστρατεία  για την απελευθέρωση  της περιοχής του Ολύμπου που κράτησε δύο μήνες (1822) και απέτυχε οικτρά λόγω κακής στρατηγικής και ασυνεννοησίας. Στην εκστρατεία αυτή  τραυματίστηκε  σοβαρά στον μηρό. Από το τραύμα του αυτό υπέφερε σ’ όλη του την ζωή. 

Όταν τελικά ήρθε η Απελευθέρωση  όλοι οι συντελεστές του Αγώνα έδειξαν την εκτίμηση που του είχαν  με το να του αναθέσουν να προσφωνήσει  τον νέο Κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια.  Η τελετή υποδοχής και η προσφώνηση έγιναν στην Αίγινα, στις 12 Ιανουαρίου 1828. Ο Θεόφιλος Καΐρης  προσφώνησε  τον Ιωάννη Καποδίστρια  από στήθους  χωρίς να διαβάζει κάποιο κείμενο. Όταν του ζητήθηκε το χειρόγραφο για δημοσίευση  το συνέταξε από μνήμης.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η Ελληνική Επανάσταση.

Στον λόγο του αυτό ο Θεόφιλος Καΐρης  εκφράζει την ευχή και την προτροπή  για τον Κυβερνήτη  να κυβερνήσει  ένα πολυπαθή λαό δίνοντάς του δικαιοσύνη, αξιοκρατία, μετριοπάθεια, παιδεία και ελευθερία. Τονίζει ότι οι αρχές μιας σωστής διακυβέρνησης  για μια ευνομούμενη πολιτεία είναι αιώνιες που ένας άξιος Κυβερνήτης θα πρέπει να αποδεχθεί κι’ όχι να κάνει κατά πως τον συμφέρει. 

Του υπενθυμίζει πόσον υπέφερε ο τόπος από τον εμφύλιο σπαραγμό και του λέει: ‘’και είναι η κατάπαυσης  των διχονοιών, η διάλυσης των φατριών, η ορθή  η δίκαια, η μη ψευδόμενη κυβέρνηση, η αναγέννηση ανθρώπων, η ανάπλαση αληθινών Ελλήνων  . . . .’’ 

Στην συνέχεια του υποδεικνύει ότι ο λαός έχει δικαιώματα  και θα πρέπει να ζει ελεύθερος και λέει :

"Ενθυμού ότι το έθνος σου, το έθνος το οποίον πρώτον εδίδαξεν τους ανθρώπους ότι έχουν δικαιώματα και πρώτον έδειξεν εις αυτούς ότι είναι δυνατόν να ζώσιν ελεύθεροι και ευτυχείς..." και καταλήγει ότι θα πρέπει να κυβέρνα σύμφωνα με το  "Πολιτικόν Σύνταγμα". Ο λόγος αυτός του Θεόφιλου Καΐρη είναι σίγουρα μνημειώδης, η σημασία του διαχρονική, και το επιστέγασμα της συμβολής του στον Απελευθερωτικό Αγώνα.

Μετά από αυτό ο Θεόφιλος Καΐρης  ασχολήθηκε ψυχή τε και σώματι με την ίδρυση του Ορφανοτροφείου που θα περιέθαλπε και θα εκπαίδευε τα ορφανά των πεσόντων στον Απελευθερωτικό Αγώνα αλλά και όσοι άλλοι το επιθυμούσαν, γιατί ήθελαν να μορφωθούν, θα ήταν δεκτοί.

Πάσχισε πάρα πολύ και του πήρε πολύ χρόνο να συγκεντρώσει το χρηματικό ποσό που ήταν απαραίτητο για να γίνει το όνειρό του πραγματικότητα.  Τον βοήθησε πολύ  η  οικογένειά του, αλλά χρειάστηκε  να περιοδεύσει στην Ευρώπη κάνοντας έρανο για να  συμπληρώσει  το ποσό που χρειαζόταν. 

Τελικά το Ορφανοτροφείο άρχισε να λειτουργεί με εκατό τρόφιμους  και πολλούς εξωτερικούς σπουδαστές. Το 1836 ο Θεόφιλος Καΐρης ακολούθησε την αλληλοδιδακτική  μέθοδο σύμφωνα με την οποία οι σπουδαστές εκείνοι που έφταναν σ’ ένα ορισμένο επίπεδο μόρφωσης βοηθούσαν στην διδασκαλία των υπολοίπων. Στην πραγματικότητα  ο μοναδικός δάσκαλος  για όλους και για  όλα ήταν ο Θεόφιλος Καΐρης  που ήταν ακούραστος γιατί λάτρευε αυτό  που έκανε να διδάσκει.   Ο ίδιος είχε γράψει όλα  τα διδακτικά εγχειρίδια  τα των Ελληνικών, της Ιστορίας, της Φυσικής, της Χημείας και όλων των άλλων θεμάτων.

Προσωπογραφία Θεόφιλου Καΐρη. Καΐρειος Βιβλιοθήκη Άνδρου.

Είχε επινοήσει  ένα πρόγραμμα σύμφωνα   με το οποίο οι ώρες της διδασκαλίας  της γυμναστικής, της μελέτης, του φαγητού, του ύπνου, της διασκέδασης και της προσευχής ήταν ρυθμισμένα  επακριβώς. Κανένας από τους σπουδαστές δεν φαινόταν να δυσανασχετεί. Αντιθέτως υπήρχε ενθουσιασμός και η εκπαίδευση  προχωρούσε  αλματωδώς. Ο Θεόφιλος   Καΐρης  ήταν  ένας εμπνευσμένος  δάσκαλος των πάντων που μετέδιδε  τον ενθουσιασμό για μάθηση στους μαθητές του κι έτσι ένα εκπαιδευτικό θαύμα φαινόταν να επιτελείται.

Η οικογένειά του και ιδίως η Ευανθία του προσέφεραν  από ψυχής μεγάλη βοήθεια. Όλα πήγαιναν πολύ καλά  μέχρι που κάποιοι άρχισαν να ξενίζονται με το περιεχόμενο των προσευχών σύμφωνα με τις οποίες αποκλειστική έμφαση εδίδετο στον σεβασμό προς ένα Θεό του Σύμπαντος Κόσμου χωρίς να γίνεται μνεία για τον Χριστό, την Παναγία, την Αγία Τριάδα και τους Αγίους. Όσο για την Καινή Διαθήκη ούτε κουβέντα.  Άρχισαν οι καταγγελίες και ακολούθησαν οι διώξεις, που το 1839 έδωσαν άδοξο τέλος σε μια μόλις τριετή πορεία ενός εκπαιδευτικού θαύματος.

 

Καΐρειος Βιβλιοθήκη Άνδρου - φωτο ΕΝ ΑΝΔΡΩ 

Έχω επιλέξει να μην ασχοληθώ με την περίοδο των διωγμών εναντίον ενός αξιοθαύμαστου ανθρώπου που κράτησε 14 χρόνια μέχρι τον θάνατό του. Και αυτό γιατί θλίβομαι να εξιστορώ την αποικοδόμηση και απενεργοποίηση ενός άξιου και δημιουργικού  ανθρώπου και την εξαφάνιση του έργου του.

Ο Θεόφιλος Καΐρης  άφησε πίσω του δύο θρησκειολογικά έργα  την Γνωστική (1849) και τα Στοιχεία Φιλοσοφίας (1851) που αναφέρονται στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις την Θεοσέβεια. Αυτά δεν είχαν  ιδιαίτερη  απήχηση.  Τα έργα και ημέρες του γίνονται γνωστά από τις επιστολές που έστειλε και παρέλαβε. Οι επιστολές της Ευανθίας είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές γι’ αυτόν και για τη ίδια που άφησε επίσης δύο έργα τον Νικηταρά (πολιορκία  του Μεσολογγίου) και το Εγκώμιο Μάρκου Αυρηλίου. Επίσης έχουμε δείγματα από τα Εκπαιδευτικά του Εγχειρίδια, αλλά το σπουδαιότερο κείμενο είναι η  Προσφώνησή του προς τον Καποδίστρια.

Κατά τον Απελευθερωτικό αγώνα  ο Θεόφιλος Καιρός έπαιξε ένα ρόλο Εθνεγέρτη και στις περισσότερες περιπτώσεις  προσέφερε μηνύματα ηθικού περιεχομένου. Όμως η μεγαλύτερη αξία του ήταν  ενός  εμπνευσμένου  δασκάλου.

Πίστευε ότι η πραγματική απελευθέρωση  ενός λαού επιτυγχάνεται με την σωστή  εκπαίδευσή «τι δασκαλίας του ή των συγγραμμάτων του ωφελών»...