Εν Άνδρω

Γράφει ο Άγγελος Σφακιανάκης, μουσικός παραγωγός

 

Ο Άγγελος Σφακιανάκης στην εξώθυρα του σπιτιού του στα Ρέματα 

Επιμέλεια αφιερώματος: Διαμαντής Μπασαντής:

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Την δεύτερη μέρα του lockdown του Νοεμβρίου μου τηλεφώνησε ο Άγγελος Σφακιανάκης από τα Ρέματα της Άνδρου για να ρωτήσει κάποια πληροφορία. Με τον Άγγελο είχαμε γνωριστεί στην Άνδρο πριν ενάμιση χρόνο. Ο Σφακιανάκης έχει ως αναφορά την Άνδρο εδώ και 20 χρόνια. Πήγα στα Ρέματα, που ήταν αποτραβηγμένος με την γυναίκα του  γράφοντας κι ακούγοντας μουσική. Και ξαφνιαστήκαμε και οι δύο μιας και διαπιστώσαμε πως είχαμε "συναντηθεί" στο έργο μας πριν χρόνια. Το 2012 το ΔΙΦΩΝΟ με την μουσική επιμέλεια του Άγγελου Σφακιανάκη είχε βγάλει ένα συλλεκτικό CD αναφορά στο "έντεχνο τραγούδι". Και το 2013 είχα γράψει μια μονογραφία/μελέτη για την "ποίηση στο ελληνικό τραγούδι" που παρουσιάστηκε το Απρίλη εκείνης της χρονιάς στο "Δεύτερο Συνέδριο Ελληνικού Πολιτισμού", που έγινε στο πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας. Με ένα χρόνο διαφορά είχαμε κάνει παράλληλη διαδρομή κι είχαμε γράψει καθένας το πόνημα του... αγνοώντας ο ένας τον άλλον!!!

Έπρεπε να πάω στα Ρέματα, να του πάω το βιβλίο μου, που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 2017 και να μείνουμε έκπληκτοι για κάποιες παράλληλές διαδρομές στο έργο μας. Ο Άγγελος τις επόμενες μέρες μου έστειλε το εξαιρετικό ιστορικό σημείωμα με το οποίο προλόγισε το συλλεκτικό CD στο ΔΙΦΩΝΟ και αυτός διάβασε το βιβλίο/μονογραφία για το τραγούδι, τον ελληνικό πολιτισμό και τον δίσκο ως ΜΜΕ, που του έδωσα εκείνη την μέρα στα Ρέματα. Με αναφορά εκείνη την συνάντηση μας στο σπίτι του - στο πιο πράσινο σημείο της Άνδρου - και την ανταλλαγή των πονημάτων μας δημοσιεύω εδώ το ιστορικό σημείωμα του με φωτογραφικό υλικό από την επίσκεψη μου στα Ρέματα, από την έκδοση του ΔΙΦΩΝΟΥ, αλλά και από το βιβλίο μου αποτυπώνοντας για μια ακόμα φορά την μεγάλη διαδρομή των Θεοδωράκη & Χατζιδάκι και όλων των επιγόνων τους που με το έντεχνο τραγούδι χάραξαν τον πολιτισμό της Ελλάδας στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.

ΥΓ Το ΕΝ ΑΝΔΡΩ ξεκινά συνεργασία με τον Άγγελο Σφακιανάκη που θα γράφει τακτικά για το πως γράφτηκαν τραγούδια που ανακάλυψε και προώθησε την μουσική παραγωγή τους.

ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ

Ρίτσος - Σεφέρης. οι μελοποιήσεις των ποιημάτων τους από τον Θεοδωράκη άνοιξαν τον δρόμο στην μεγάλη πορεία του έντεχνου στην Ελλάδα και συνέδεσαν την μουσική γενιά του '50 με την μεγάλη ποιητική γενιά του '30 διαμορφώνοντας τον ελληνικό πολιτισμό στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα. Από το βιβλίο "Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι" του Δ. Μπασαντή.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΓΙΑ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΟΙΗΜΑΤΑ - ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ 

Λέγεται ότι στην αρχαιότητα δεν υπήρχε ποιητικός λόγος χωρίς ακολουθία μουσικής και μουσική χωρίς ποιητικό λόγο. Ο  Ιωάννης Συκουτρής  μας πληροφορεί στα σχόλια του για την Ποιητική του Αριστοτέλη “η μουσική και η λυρική ποίηση εκαλλιεργούντο συστηματικώς  από τον 6ο αιώνα π.Χ”.

Αυτός ο δεσμός  διατηρήθηκε και στην Βυζαντινή λειτουργική ποίηση και στην μελοποιημένη μυθιστορηματική ποίηση (Κρητική σχολή). Τα δημοτικά τραγούδια  είναι δείγματα αυτού του δεσμού της μουσικής με  εξαιρετικές  ποιητικές εικόνες. 

Στην Γαλλία και στην Γερμανία από τον 18ο αιώνα μελοποιούν ποιήματα .Ο Γάλλος ποιητής Πωλ Βερλαίν σημειώνει “η μουσική που ντύνει ένα ποίημα απελευθερώνει από τις λέξεις το χρώμα τους, που είναι  Μουσική. Προπάντων  Μουσική “.

Αναδημοσίευση υλικού από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ και το βιβλίο του Δ. Μπασαντή.

Αυτόν τον γάμο επιχειρεί να ξαναθυμίσει στους νεώτερους Έλληνες ο Κερκυραίος Νικόλαος Μάντζαρος που μελοποιεί  ποιήματα του Διονύσιου Σολωμού. Όχι μόνο τον Ύμνο  στην Ελευθερία (που αργότερα έγινε ο Εθνικός ύμνος) αλλά και  άλλα ποιήματα (πχ η Ξανθούλα και η  Αγνώριστη που είναι ακόμα στο ρεπερτόριο  των  περισσοτέρων χορωδιών). Η προσπάθειά  συνεχίζεται από τον Μανώλη Καλομοίρη, αλλά παραμένει σχεδόν εντός των τειχών των ωδείων.

Αναδημοσίευση υλικού από το βιβλίο "Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι". 

Στην  μεταπολεμική Ελλάδα πρώτος ο Μάνος Χατζιδάκις μελοποιεί Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα  σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου για τις ανάγκες της  παράστασης του Θεάτρου Τέχνης “Ο Ματωμένος Γάμος” το 1947-48.

Το πρώτο έργο που δισκογραφείται είναι ο Επιτάφιος του  Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου που εκδίδεται το 1960 με παραγωγό τον Μάνο  Χατζιδάκι και ερμηνεύτρια τη Νανά Μούσχουρη. Από αυτό το σημείο  αρχίζει μια προσπάθεια του Θεοδωράκη που σύντομα θα πάρει χαρακτήρα κινήματος.

Όλα ξεκίνησαν με τις δύο εκτελέσεις του Επιταφίου του Θεοδωράκη. Η μια σε ενορχήστρωση Χατζιδάκι και η άλλη σε ενορχήστρωση Θεοδωράκη. Από το βιβλίο "Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι".

Η σύζευξη ποίησης και μουσικής που ξεκινά από τραγούδια απλά ,ολοκληρώνει την έκφραση της σε κύκλους  εννοιολογικούς και ενότητες τραγουδιών και εξελίσεται  στην δραματική μορφή του ορατορίου. Η μύχια δράση της ποίησης πολλαπλασιάζεται με την μελοποίηση. 

 

Στίχοι προσωπικοί φωτίζονται από μελωδίες και ρυθμούς και γίνονται τραγούδια μαζικά, ύμνοι καθημερινοί. Η αποδοχή είναι απρόσμενη. Την σκυτάλη θα πάρουν ο Ξαρχάκος, ο Μαμαγκάκης ,ο Γλέζος, ο Μαρκόπουλος , ο Σπανός, ο Λοϊζος , ο Λεοντής ,ο Κόκοτος, ο Μούτσης ο Κουγιουμτζής. Ο Θάνος Μικρούτσικος  θα αναδείξει με τις μελοποιήσεις του  τον Νίκο Καββαδία στον πιό δημοφιλή ποιητή. Ο δημιουργός και το έργο του γίνονται το βασικό ζητούμενο στην δισκογραφία.

Ένα μοναδικό πολιτιστικό φαινόμενο συμβαίνει στην Ελλάδα . Θα εκδηλωθούν ποικίλες αντιδράσεις και ενστάσεις για το κίνημα αυτό. Ο Άκης Πάνου σαν εκπρόσωπος της λαϊκής δημιουργίας θα διαφωνήσει δημόσια. Ο Ελύτης απαντά έμμεσα στους αντιφρονούντες: «Τις απόψεις αυτές ,πρέπει να πω ευθύς αμέσως ,τις κατανοώ και τις σέβομαι, αλλά δεν μου είναι δυνατόν να τις δεχτώ. Φοβούμαι ότι κατά ένα μεγάλο μέρος οφείλονται στην μακρά συνήθεια που μας έχει κληρονομήσει η Δύση και που την υποθάλψανε οι εξατομικευμένες κοινωνίες να νοούμε τις τέχνες σαν μονάδες ξεχωριστές και να θεωρούμε βεβήλωση την σύζευξή τους…»

Τώρα που πέρασαν τα χρόνια της έντασης και η πολιτιστική ανυδρεία στεγνώνει την ψυχή και το νου μπορούμε να δούμε με νοσταλγία τα δώρα που μας χάρισε  αυτό το ρεύμα. Ποιήματα ελληνικά και ξένα πήγαν “στα χείλη ολωνών”. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στη σύγχρονη Ευρώπη που τα ποιήματα δύο βραβευμένων με Νόμπελ Λογοτεχνίας ποιητών τραγουδιούνται στις παρέες ,στα ξενύχτια, στις μοναξιές, στους έρωτες, στα σπίτια και στους δρόμους. Μας έμειναν τραγούδια σταθμοί και ένας εκφραστικός δρόμος να   τον συνεχίσουν οι νεώτερες γενιές για να παραμείνει η δημιουργική αλυσίδα ακμαία. 

Παρουσίαση του βιβλίου "Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι" από την εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ - 2018

Παρουσίαση του βιβλίου "Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι" από την "Εφημερίδα των Συντακτών" - 2018

 

 ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΝΤΕΧΝΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ - ΔΙΦΩΝΟ & ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ

Ο Άγγελος Σφακιανάκης στο σπίτι του στα Ρέματα της Άνδρου με τον σκύλο του τον Ζάχο.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Με βάση τα παραπάνω ο Άγγελος Σφακιανάκης σε μια συλλογή το 2012 συμπεριέλαβε μια σειρά τραγούδια του έντεχνου τραγουδιού που να είχαν αναφορά όλο εκείνο το μεγάλο κίνημα που απόηχοι του φτάνουν μέχρι σήμερα. Ακολουθεί η συλλογή του όπως την παρουσίασε αυτός:

Το εξώφυλλο του συλλεκτικού CD του ΔΙΦΩΝΟΥ - Άγγελος Σφακιανάκης 

ΑΠΟ ΕΡΩΤΑ ΠΕΘΑΙΝΟΥΝ ΤΑ ΚΛΑΡΙΑ με τον Γιάννη Πουλόπουλο. Από τον κύκλο 12 τραγούδια του πλέον μελοποιημένου ξένου ποιητή, του ισπανού Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα σε μουσική του Γιάννη Γλέζου και απόδοση στα ελληνικά του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Δίσκος του 1969. Ενορχηστρώνει και διευθύνει ο Νίκος Μαμαγκάκης. 

Συνεχίζουμε με τον Κώστα Καράλη στο ΣΠΑΣΜΕΝΟ ΚΑΡΑΒΙ Από την Γ’  Ανθολογία του Γιάννη Σπανού σε ποίηση Γιάννη Σκαρίμπα από την συλλογή Ουλαλούμ . Η Α’ Ανθολογία εκδόθηκε το 1967, η Β’ το 1968 και η Γ’ το 1975. Όλες οι Ανθολογίες έχουν επανεκδοθεί πρόσφατα .Διευθύνει και ενορχηστρώνει ο συνθέτης.

Σειρά έχει ο Γιάννης Κούτρας και το ΑΝΝΑ ΜΗΝ ΚΛΑΙΣ Από το έργο του Θάνου Μικρούτσικου «Μουσική πράξη στον Μπέρτολτ Μπρέχτ». Η μετάφραση είναι του Μάριου Πλωρίτη. Το τραγούδι πρωτοτραγούδησε η Μελίνα Μερκούρη  στην παράσταση του Ζυλ Ντασέν  “ο Μπρεχτ και η εποχή του” που ανέβηκε το 1977 με τους Μελίνα Μερκούρη, Μάνο Κατράκη, Γιάννη Φέρτη. Πρώτη έκδοση Οκτώβριος του 1978. Ενορχηστρώνει και διευθύνει ο συνθέτης.

Ακολουθεί το ΌΤΑΝ ΣΕ ΠΕΡΙΜΕΝΩ. Ο Σταύρος Κουγιουμτζής μελοποιεί 12 ποιήματα του συμπατριώτη του Ντίνου Χριστιανόπουλου στον ομώνυμο δίσκο   . Ερμηνεύει μοναδικά η Βίκυ Μοσχολιού. Ενορχηστρώνει και διευθύνει ο συνθέτης.

Η Μαρία Δημητριάδη στο τραγούδι Η ΜΙΣΗ ΜΟΥ ΚΑΡΔΙΑ. Από τον δίσκο Πολιτικά τραγούδια του 1975 που περιείχε στρατευμένα ποιήματα των Ναζίμ Χικμέτ  και  Βολφ Μπίρμαν. Από την συλλογή Στηθάγχη  του Τούρκου λογοτέχνη Ναζίμ Χικμέτ σε μετάφραση Γιάννη Ρίτσου. Διευθύνει και ενορχηστρώνει ο Θάνος Μικρούτσικος. Ο δίσκος έχει επανεκδοθεί.

Το ποίημα ΟΥΛΑΛΟΥΜ του πολυσχιδή Χαλκιδέου Γιάννη Σκαρίμπα από την ομώνυμη συλλογή ποιημάτων που εκδόθηκε το 1936,μελοποιεί και τραγουδά ο Διονύσης Τσακνής για τις ανάγκες του θεατρικού του έργου «Τι γυρεύεις στον ύπνο μου πατέρα». 

 

ΚΡΑΤΗΣΑ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ .Τραγούδι από τον κύκλο τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη  Επιφάνια.  Μελοποίηση του ποιήματος “Επιφάνια ,1937” του  Γιώργου Σεφέρη από τον κύκλο Σχέδια για ένα καλοκαίρι 1936-37. Εδώ με την Μαργαρίτα Ζορμπαλά από τον δίσκο 3 Κύκλοι  του 1979. Ενορχήστρωση και διεύθυνση ορχήστρας Μίκης Θεοδωράκης.

Ο Λάκης Παπαδόπουλος μελοποιεί το BLACK and WHITE αφιερωμένο στον Μ. Καραγάτση από την συλλογή Πούσι. Του πολυτραγουδισμένου Νίκου Καββαδία για τον προσωπικό δίσκο της   Αρλέτας. Περίπου  του 1984. Επανεκδόθηκε πρόσφατα με τίτλο Σερενάτα. Επιμέλεια ορχήστρας Βασίλης Ρακόπουλος.

Και οι νεότερες γενιές μελοποιούν με ευαισθησία κείμενα ποιητικά συνεχίζοντας την παράδοση. Αντιπροσωπευτικό δείγμα  ο  ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ γραμμένος το 1929/30 από τον Γιώργο Σεφέρη   που έγινε τραγούδι από τον  Βαγγέλη Μαρκαντώνη του συγκροτήματος  Ανοιχτή Θάλασσα  από τον ομώνυμο δίσκο σε παραγωγή του Χάρη Κατσιμίχα.

Άλλη μια μουσική γραφή της νέας γενιάς. Μελοποίηση του ποιήματος ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΒΟΥΗ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ του τραγικού  ποιητή του μεσοπολέμου Μήτσου Παπανικολάου από τον Δημήτρη Κανελλόπουλο του συγκροτήματος Domenica. Το τραγούδι είναι από τον ομώνυμο δίσκο του συγκροτήματος.

Υποδεχόμαστε την ΠΟΔΗΛΑΤΙΣΣΑ Του  Οδυσσέα Ελύτη από την συλλογή Τα Ρω του Έρωτα  μελοποιημένη από τον Μιχάλη Τρανουδάκη με ερμηνεύτρια την Αφροδίτη Μάνου στον πρώτο της προσωπικό δίσκο Η Ποδηλάτισσα το 1979. Ενορχήστρωσε ο Τάσος Καρακατσάνης.

ΜΟΝΟ ΓΙΑΤΙ Μ' ΑΓΑΠΗΣΕΣ  τραγουδά η Πόπη Αστεριάδη. Ποίηση Μαρίας Πολυδούρη από το ποίημα Γιατί μ’αγάπησες της συλλογής Οι τρίλλιες  που σβήνουν που εκδόθηκε το 1928. Μελοποίησε ο Γιάννης Σπανός  το 1969.

Ο ΤΑΜΕΝΟΣ με την Μαρία Δημητριάδη Σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου από τον κύκλο τραγουδιών 18 Λιανοτράγουδα της Μικρής Πατρίδας  που εκδόθηκαν το 1974. Συλλογή που έστειλε κρυφά ο ποιητής στον Μ.Θεοδωράκη στο εξωτερικό, για να την μελοποιήσει. Διευθύνει και ενορχηστρώνει ο Τάσος Καρακατσάνης.  Ολοκληρώνουμε με το ΑΝΟΙΞΕ ΛΙΓΟ ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ Από το θεατρικό έργο του Ιρλανδού λογοτέχνη Brendan Behan Ένας Όμηρος σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και μετάφραση Βασίλη Ρώτα .Το έργο παίχτηκε πρώτη φορά σε σκηνοθεσία  Λεωνίδα Τριβιζά το 1962 από το Κυκλικό Θέατρο. Τα τραγούδια ερμήνευε ζωντανά στην παράσταση το 1964 η Ντόρα Γιαννακοπούλου με τον Δημήτρη Φάμπα στην κιθάρα. Εδώ ερμηνεύει ο συνθέτης..

ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Στη μελέτη του Διαμαντή Μπασαντή "Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι" επιχειρείται μια προσέγγιση στις κορυφαίες στιγμές του ελληνικού πολιτισμού στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα όταν η ελληνική λαϊκή μουσική με την συμβολή των δύο μεγάλων έντεχνων μουσικοσυνθετών, Χατζιδάκι και Θεοδωράκη αντλώντας από την μεγάλη ελληνική μουσική παράδοση και καινοτομώντας "συναντήθηκε" με την σπουδαία ποίηση της γενιάς του '30 δημιουργώντας ένα εκρηκτικό καλλιτεχνικό και πολιτισμικό μείγμα που άνοιξε νέους δρόμους στο ελληνικό τραγούδι και στον ελληνικό πολιτισμό.