Εν Άνδρω

Του ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΜΠΑΣΑΝΤΗ

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ

Ήταν ιδιαίτερα συγκινητική η συνάντηση με τον Κώστα Τσόκλη, τον κορυφαίο εν ζωή Έλληνα εικαστικό, στην Τήνο. Και ακόμα συγκινητικότερη η στιγμή που του χάρισα τη δεύτερη έκδοση του βιβλίου μου: "Η Ποίηση στο Ελληνικό Τραγούδι". Όμως η συγκίνηση μετατράπηκε σε έκπληξη όταν ο Κώστας Τσόκλης, ο κορυφαίος Έλληνας εικαστικός, με νεανικό ενδιαφέρον άρχισε να ξεφυλλίζει το βιβλίο. Και στάθηκε στις σελίδες που σχολίαζα την ποιητική γενιά του 1930. Και αφού διέτρεξε μια-δύο σελίδες είπε: "έχεις μια ιδιαίτερη οπτική για τη γενιά του '30, που δεν έχω σκεφτεί. Με ενδιαφέρει να την διαβάσω"...  

Καθώς κοιτούσε το βιβλίο πήρα το θάρρος και τον φωτογράφισα. Χαμογέλασε καθώς είδε την κίνηση μου. Και συνέχισε να ξεφυλλίζει το βιβλίο με νεανική περιέργεια. Ο Κώστας Τσόκλης, ο κορυφαίος εικαστικός εν ζωή, εκτός από δημιουργός και δάσκαλος, είναι ένας υπέροχος άνθρωπος. Έτοιμος να προσφέρει και να μοιραστεί: τις γνώσεις του, τις αναμνήσεις του, τον χρόνο του, τον στοχασμούς του. Να μοιράσει απλόχερα τις σκέψεις του για την κοινωνία και τους συγχρόνους του. Χωρίς υστεροβουλία. Χωρίς δεύτερες σκέψεις. Με ευγένεια, απλότητα, προσήνεια και στοχαστικότητα... 

Τον άκουγα να σχολιάζει τα της σχέσης ποίησης και του τραγουδιού εκφράζοντας κάποιες αμφιβολίες. Και συνέλεγα μια-μια τις λέξεις και τις φράσεις του: σαν αντίδωρο. Είναι ευλογία που τον γνώρισα. Που πέρασα μαζί του χρόνο τον Δεκέμβριο και συνταξιδέψαμε δύο διαδρομές. Που πέρασα δύο ώρες ένα πρωινό του Ιουλίου μιλώντας για το βιβλίο μου, για την ζωή και την τέχνη για το νέο μουσείο του. Συναντήσαμε τον μεγάλο δάσκαλο στον μικρό αυλόγυρο του μουσείου του στην Τήνο. Για τις συναντήσεις μου μαζί του χρωστώ ένα μεγάλο ευχαριστώ στη Χρυσάνθη, την βοηθό και γραμματέα του, που η ζωή το έφερε να την είχα κάποτε φοιτήτρια στο Πάντειο κάτι χρόνια που δίδαξα εκεί..

Η ΕΚΘΕΣΗ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΣΟΚΛΗ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

Η Τήνος είναι η αναφορά της ζωής του Κώστα Τσόκλη. Τόσο με το μουσείο που έχει δημιουργήσει εδώ και χρόνια ο ίδιος, όσο και με το νέο μουσείο που ήδη ετοιμάζει και αν και μισοτελειωμένο ήδη εκθέτει έργα του από την τελευταία μεγάλη έκθεση του στην Αθήνα. Πρώτα είδαμε την εφετινή έκθεση του στο υπάρχον μουσείο. Το πρώτο έργο συγκινητικό κι αισθαντικό: μια αναφορά στην κοινωνία στην οποία μεγάλωσε. Τίτλος: "τα ιερά χρόνια"! Δεν χρειάζονται περαιτέρω ερμηνείες. Ο Τσόκλης, όπως μάς εξήγησε, είναι κατά της ερμηνείας στην τέχνη. Η τέχνη είναι ότι εισέπραξες, ότι σε συγκινεί. Οι ερμηνείες πάνω στο έργο τέχνης το περιορίζουν, το κάνουν μονοδιάστατο. Περιορίζουν τον θεατή. Του στερούν την δυνατότητα να το προσεγγίσει αυτός με τη δική του ματιά το έργο. 

Ακολουθεί ένας μεγάλος πίνακας, που αποτελείται από σειρά επιμέρους πίνακες. Ένα σύμπαν από πέτρες που αιωρούνται και από πέτρες που έπεσαν. Και κάτω στο πάτωμα μια πραγματική στρογγυλεμένη πέτρα, σαν αυτές που είναι στον πίνακα. Ακουμπισμένη με δύο άλλα αντικείμενα στο πάτωμα μπροστά από τον πίνακα. Είναι μέρος της σύνθεσης. Στο κάτω μέρος του πίνακα μια πέτρα μοιάζει να έχει λιώσει ένα πουλί. Μάς εξηγεί: "δεν χρειάζονται εξηγήσεις για το τι συνέβη, τι έγινε στο πουλί. Είναι αυτό που καταλαβαίνεις και νοιώθεις. Κάθε συζήτηση για το πουλί εξαφανίζει την συνολική αίσθηση μπροστά στο έργο".

 

Και κάπου εκεί μάς αποκαλύπτει πως σχεδιάζει έναν πολύ μεγάλο πίνακα 15Χ2ο μέτρα, που θα απαρτίζεται από σειρά μικρούς πίνακες του 1,5Χ1,5 μέτρων. Η τεχνική θα είναι όπως του παραπάνω πίνακα που εκτίθεται στο μουσείο του στην Τήνο. Αλλά πολύ μεγαλύτερος. Στόχος του να εκτεθεί στην Αθήνα (στο Μέγαρό ίσως) σε πρώτη φάση. Και στη συνέχεια λέει πως θα ήθελε να εκτεθεί στην Tate Modern του Λονδίνου. Τον φαντάζεται στις τεράστιες επιφάνειες της νέας Tate Gallery στο Λονδίνο. Και καταλήγει με φλεγματικό αγγλικό χιούμορ: "Αλλά να μην γκρεμοτσακιστώ από τη σκαλωσιά που σκαρφαλώνω για την κατασκευή!!!..." 

Περιφερόμαστε μόνοι στην έκθεση του. Οι κίτρινοι πίνακες ενός ήλιου μας ταξιδεύουν στο έγχρωμο σύμπαν του Τσόκλη.  

Οι χρωματισμοί ακολούθως στους μπλε πίνακες του με τα αφηρημένα σχήματα σε γλυκαίνουν και σε ταξιδεύουν πολύ πέρα από τον τίτλο και τις ερμηνείες τους.  

Και τέλος τα σκηνικά του από παράσταση της αρχαίας τραγωδίας "Μήδεια" του 1988 αποτυπώνουν το μεγάλο εύρος που χαρακτηρίζει την δουλειά του Τσόκλη στη μακριά και σημαντική καριέρα του...

ΤΟ ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΣΟΚΛΗ 

Τα δύο μουσεία, το υπάρχον και το νέο, τα συνδέει ένα υπέροχο μαρμάρινο οβάλ μικρό, λιτό, υπαίθριο θεατράκι. Μια αρχιτεκτονική μαγεία. Μπροστά στο υπαίθριο θεατράκι ως "ορχήστρα" η είσοδος-αυλή του νέου μουσείου. Εκεί θα μπορούν να γίνονται εκδηλώσεις. Μια εστία πολιτισμού ο χώρος με τα δύο μουσεία με αυτή την υπέροχη σύνδεση. Η κληρονομιά του μεγάλου Κώστα Τσόκλη στην Τήνο με αυτά τα έργα του, αλλά και με τα δύο μουσεία του πάρα πολύ μεγάλη. Το σπουδαιότερο: ο Κώστας Τσόκλης ευτύχισε να διαχειριστεί ο ίδιος μέχρι σήμερα αυτή την κληρονομία...

Μάς προτρέπει να επισκεφθούμε και την έκθεση του στο νέο υπό κατασκευή μουσείο του. Η κατασκευή έχει προχωρήσει πολύ από τον Δεκέμβρη που επισκεφθήκαμε τον χώρο μαζί. Τότε ήταν ένα γιαπί. Τώρα είναι σχηματισμένο κτίριο το ισόγειο, Ενώ το υπόγειο είναι σχεδόν ολοκληρωμένο και ήδη έχει την πρώτη έκθεση του. Από ότι λέει οι εξωτερικοί τοίχοι θα καλυφθούν με πέτρα. Το φανταζόμαστε στην τελική μορφή του. Θα είναι ένα έργο τέχνης από μόνο του. "Φτάνει να μην χρεωκοπήσω πριν το τελειώσω", σχολιάζει με αυτό το λεπτό, διακριτικό και αυτοσαρκαστικό χιούμορ του. 

Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΘΕΣΗ ΣΤΟ ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Η πρώτη έκθεση στο νέο μουσείο είναι ήδη γεγονός. Το ξαναλέμε τον Δεκέμβρη ο χώρος της έκθεσης ήταν γιαπί. Σήμερα είναι ένας υπέροχος εκθεσιακός χώρος, ανοικτός, ώστε ο επισκέπτης-θεατής να έχει μια πλήρη εικόνα της έκθεσης με το που μπαίνει από την είσοδο. Ο εκθεσιακός χώρος είναι στο υπόγειο του νέου μουσείου. Η είσοδος του είναι από την πίσω μεριά. Από τον χώρο στάθμευσης των αυτοκινήτων των επισκεπτών. Είναι ανεξάρτητος του ισόγειου εκθεσιακού χώρου όπου είναι και η κύρια είσοδος του μουσείου. Η πρώτη εικόνα της έκθεσης εντυπωσιάζει. Δεκάδες πίνακες αφηρημένης ζωγραφικής, παραλλαγές ενός μοτίβου. Τίτλος της έκθεσης: "Στοιχεία για τη δημιουργία πιθανών αριστουργημάτων"...

Κάθε πίνακας συνδυάζει μια εικόνα αφηρημένης ζωγραφικής αποτύπωσης και μια συγκεκριμένη σκέψη/στοχασμό. Κάθε πίνακας μια εικόνα από το μεγάλο συναξάρι της ζωής. Το καντήλι, που άναψε για εμάς ο μικρός Νικόλας, ο εγγονός του, παραπέμπει σε καντήλι μπροστά σε εικόνισμα μιας αόρατης εκκλησιάς. Οι "θρησκευτικές" αναφορές της τέχνης εμφανείς στα στοχαστικά αποφθέγματα του Κώστα Τσόκλη. Δείτε αυτόν τον πίνακα/εικόνα και απλώς διαβάστε την φράση, που τον συνοδεύει. Θα καταλάβετε πιο πολλά από κάθε ερμηνεία. Γράφει ο δημιουργός: "μα τι άλλο περιμένεις λοιπόν από την τέχνη / παρά μια άφεση αμαρτιών"...

Κάθε φράση του Τσόκλη απλή, λιτή, σοφή, διεισδυτική. Από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Μια δρασκελιά δρόμος. Ή, μάλλον πιο σωστά μια υποσημείωση στον αφηρημένο πίνακα. Η σύνδεση πίνακα και φράσης δικιά μας. Ότι αισθανόμαστε. Είπαμε στον Τσόκλη δεν αρέσουν οι ερμηνείες. Η τέχνη είναι ότι αισθάνεσαι, ότι κατανοείς χωρίς διαμεσολαβήσεις ερμηνειών. Δείτε την παραπάνω εικόνα-πίνακα. Με το μοντέρνο καντηλέρι να τον φωτίζει και την φράση κλειδί για το έργο και τη ζωή: "να πούμε / τη δική μας πρόσκαιρη αλήθεια"...

Μια εικονογράφηση φράσεων ζωής. Κομβικών στην κατανόηση των ανθρωπίνων. Όπως αυτή μπροστά στον παραπάνω πίνακα: "ούτε μέλλον ούτε παρελθόν / Με την ευθύνη μόνο του φευγαλέου παρόντος". Στοχασμός στο πέρασμα της ζωής και στην ανθρώπινη κατάτμηση του χρόνου...

Και όπως διαπιστώνει ο ζωγράφος και στοχαστής: "τελικά η εικόνα αναλαμβάνει την ευθύνη / των πράξεων και των προθέσεων". Σε έναν κόσμο κυριαρχούμενο από την εικόνα τελικά η ευθύνη των πράξεων καταλήγει στην εικόνα. Με ότι αυτό σημαίνει. Το αναμμένο καντηλέρι μπροστά στον πίνακα θυμίζει πως εμείς είμαστε το εκκλησίασμα στην αόρατη εκκλησία της τέχνης του Κώστα Τσόκλη...

Εντυπωσιάζει η περιδιάβαση στα 53 έργα και φράσεις του Κώστα Τσόκλη το αιρετικό συμπέρασμα: "χίλιες φορές καλύτερη / η αγωνία από την λύτρωση" Γιατί στην αγωνία εμπεριέχεται ο αγώνας, η ελπίδα, η ζωή. Στην "λύτρωση" όμως όλα έχουν τελειώσει... 

Και μια τελευταία εικόνα/πίνακας και μια φράση κάτι σαν αναστοχασμός στον χρόνο και στην ιστορία: "είκοσι αιώνες μεταξύ Θησείου και Κεραμεικού". Οι δύο μαύρες κάθετες που τέμνονται στο πάνω δεξιό μέρος του πίνακα μάλλον θα συμβολίζουν το σημείο τομής των αποστάσεων. Ή, μήπως όχι. Δεν έχει σημασία. Είπαμε πως οι ερμηνείες περιορίζουν την τέχνη, κατά τον μεγάλο στοχαστή του χρωστήρα και δάσκαλο της ζωής Κώστα Τσόκλη...

Βγήκαμε από τον χώρο της έκθεσης. Χαιρετήσαμε τον δάσκαλο. Και πήραμε τον δρόμο για το λιμάνι. Σε μια ώρα πέρναγε το καράβι για Άνδρο. Μια ακόμα διαδρομή στην Τήνο και στο μοναδικό σύμπαν του Κώστα Τσόκλη ολοκληρώθηκε. Κοιτάξαμε γύρω το λιτό, άνυδρο κι απέριττο τηνιακό τοπίο. Σκεφτήκαμε τον πλούτο και την ευλογία, που αποκομίσαμε και από αυτή την επίσκεψη στον μεγάλο δημιουργό, ο οποίος στα 94 χρόνια του, αειθαλής, ερευνητικός, καινοτόμος και στοχαστικός μάς ταξίδεψε απλότητα και καλοσύνη στους χώρους του απείρου, στους χώρους του ονείρου...