Εν Άνδρω

Του Αντώνη Λαζαρή

Ραφήνα, 1939. Μια από τις λίγες προπολεμικές φωτογραφίες. Φωτογραφία: Αρχείο Στάθη Δημητρακού

(α) Το ξεκίνημα

Η ιστορία του λιμανιού της Ραφήνας είναι πολύ παλιά. Ξεκινά, κάπου, στα 1907 με την κατασκευή της πρώτης υποτυπώδους προβλήτας από τον Αλέξανδρο Σκουζέ με σκοπό την εξυπηρέτηση των αλιευτικών σκαφών που διακινούσαν τα ψάρια τους μέσω της Ραφήνας. Το λιμάνι της Ραφήνας αποτελούσε σημαντική Σκάλα για τα ψαροκάικα που άφηναν εδώ τα ψάρια τους για να προωθηθούν μέχρι την Αθήνα με σούστες, αρχικά, και φορτηγά στη συνέχεια.

Η κατασκευή του μικρού μόλου από τον Αλέξανδρο Σκουζέ εξυπηρετούσε, επιπλέον, τις ανάγκες του τσιφλικιού του Σκουζέ, το οποίο ανερχόταν σε 30.000 στρέμματα και απλωνόταν από το Πικέρμι μέχρι τη Ραφήνα. Από το λιμάνι της Ραφήνας γινόταν, επίσης, η μεταφορά του λιγνίτη που η εξόρυξή του γινόταν στα Λιγνιτωρυχεία της Διασταύρωσης.

(β) Η έλευση των Τριγλιανών

Με την έλευση των Τριγλιανών προσφύγων από την Μικρά Ασία το λιμάνι αρχίζει να αναπτύσσεται ακόμα περισσότερο διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην οικονομία της μικρής κωμόπολης. Τη δεκαετία του '30 οι ανάγκες μεγαλώνουν και το λιμάνι σιγά-σιγά επεκτείνεται. Πραγματοποιούνται στοιχειώδη λιμενικά έργα. Αρχίζουν, πλέον, να χρησιμοποιούν το λιμάνι και μεγαλύτερα επιβατηγά πλοία που ταξίδευαν για το Αλιβέρι, την Κάρυστο και την Άνδρο, όπως το "Τρίγλια", το "Κώστας", το "Αετός", το πρώτο "Μοσχάνθη".

Το "Αυλίς" του Φίλιππου Καβουνίδη στο λιμάνι της Ραφήνας τον Οκτώβριο του 1940 (περιοδικό "Ναυτική Ελλάς" - φωτογραφία του Λάζαρου Γεωργακόπουλου). Το πλοίο ημιβυθίστηκε, έπειτα από βομβαρδισμό από γερμανικά στούκας, στο λιμάνι της Ραφήνας στις 22 Απριλίου 1941.

Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους πλοιοκτήτες ήταν μεγάλος και ο καθένας προσπαθούσε με κάθε μέσο να προσελκύσει μεγαλύτερη πελατεία. Από τη μία οι Τογαίοι, από την άλλη ο Φίλιππος Καβουνίδης. Κάπου στη μέση βρέθηκε ο Στριφτούλης, αλλά αυτός αποχώρησε νωρίς.

(γ) Το λιμάνι την Κατοχή 

Στην Κατοχή το λιμάνι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαφυγή πολυάριθμων πατριωτών, ελλήνων και ξένων, προς τη Μέση Ανατολή. Σύμφωνα με αφηγήσεις παλιών κατοίκων της Ραφήνας, οι διαφυγές ήταν πολύ καλά σχεδιασμένες και γίνονταν κάτω από τη μύτη των Γερμανών. Ένα καλά οργανωμένο δίκτυο εξασφάλιζε την επιτυχία των επιχειρήσεων αυτών.    

Η μεταφορά τους γινόταν, συνήθως, μέχρι το Φελλό της Άνδρου, ή τον Πλατανιστό της Καρύστου. Από εκεί τους παραλάμβανε κάποιο συμμαχικό υποβρύχιο για να τους προωθήσει προς την Τουρκία, ή την Αλεξάνδρεια.   

Το θρυλικό καΐκι "Αγία Κυριακή" έχει μείνει βαθιά ριζωμένο στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων. Το γνωστό τραγούδι αποτυπώνει με το δικό του τρόπο μια ηρωϊκή εποχή για τη Ραφήνα και την Ελλάδα. Στη Ραφήνα το Ε.Α.Μ. διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτής της ιστορίας.

(δ) Ραφήνα και Άνδρος

Το λιμάνι της Ραφήνας στις 19 Ιανουαρίου 1947. Η Ραφήνα υποδέχεται τους επιζώντες και τα θύματα του Ατμοπλοίου "Χειμάρρα". Αρχείο: Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου.

Αμέσως μετά την Κατοχή, ξεκινούν δρομολόγια ανάμεσα στην Άνδρο και τη Ραφήνα. Είναι μια πολύ δύσκολη εποχή. Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού ακτοπλοϊκού στόλου έχει καταλήξει στον βυθό των θαλασσών μας. Τα καΐκια αναλαμβάνουν να συνδέσουν το Γαύριο, το Μπατσί, το Κόρθι, τη Χώρα  με τη Ραφήνα.

Ας παρακολουθήσουμε τα δύσκολα αυτά ταξίδια τους μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων της εποχής, όπως «Η Φωνή της Άνδρου» του Δημήτρη Καραουλάνη.

* (Θερμές ευχαριστίες στο προσωπικό της ΚΑΪΡΕΙΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ Άνδρου. Η Βιβλιοθήκη αποτελεί πραγματική Κιβωτό της Ιστορίας της Άνδρου.) 

(ε) Η εποχή των καϊκιών

Από την μεταπολεμική "Φωνή της Άνδρου" του Δ. Καραουλάνη

Τα καΐκια των πρώτων δρομολογίων ήταν τα εξής: «Κότσικας», «Ιόνιον», «Αγία Παρασκευή», «Δ. Σιγάλας», «Αφροέσσα ΙΙ», «Αγία Πελαγία», «Άγιος Γεώργιος». Πρώτα από όλα τα καΐκια πρέπει να ξεκινά το Π/Κ «Κότσικας». Αυτό αναφέρεται πρώτο χρονικά στην εφημερίδα «Η Φωνή της Άνδρου». Κάθε Σάββατο μεσημέρι αναχωρεί από τη Ραφήνα για  Γαύριο, Μπατσί, Κόρθι και Χώρα Άνδρου. Μια πραγματική Οδύσσεια. Και την Κυριακή το μεσημέρι αναχωρεί από τη Χώρα γα Ραφήνα ακολουθώντας το αντίστροφο δρομολόγιο. 

Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή αναχωρεί εκ Μπατσίου και Γαυρίου το Π/Κ «Ιόνιον» για Ραφήνα, δεχόμενο επιβάτες και εμπορεύματα. Και κάθε Σάββατο μεσημέρι αναχωρεί στις 2 μ.μ, το ταχύπλουν πετρελαιοκίνητον "Αγία Παρασκευή» των αδελφών Πανταζή για Κόρθι και Ραφήνα. Από τη Ραφήνα αναχωρεί κάθε Τετάρτη στι 09:00 για Άνδρο και Κόρθι. Σύντομα θα ξεκινήσει δρομολόγια από τη Ραφήνα για την Άνδρο το νεότευκτον Π/Κ «Δ. Σιγάλας», εφοδιασμένο με μηχανή 90 ίππων.

Το αποκαλούμενο κότερο «Αφροέσσα ΙΙ» θα προστεθεί και αυτό στον κατάλογο των πλοίων που εξυπηρετούν τη γραμμή της Άνδρου. Αρχικά ξεκίνησε τα δρομολόγιά του από το Πόρτο Ράφτη.  Στην πορεία μεθόρμισε και αυτό στη Ραφήνα. Κάθε Τετάρτη αναχωρούσε για Γαύριο-Μπατσί-Κόρθι-Άνδρο και κάθε Σάββατο  για Γαύριο-Μπατσί. 

Ακόμα, το «Αγία Πελαγία» αναχωρούσε κάθε Τρίτη και Σάββατο, στις 07:00 π.μ., από Μπατσί και Γαύριο για Ραφήνα και κάθε Κυριακή και Πέμπτη το μεσημέρι από τη Ραφήνα για Γαύριο-Μπατσί. Μέχρι το 1947 στον ιδιότυπο αυτό ακτοπλοϊκό στόλο προστίθεται  το «Άγιος Γεώργιος» που αναχωρεί κάθε Πέμπτη και Κυριακή από Μπατσί-Γαύριο για τη Ραφήνα. 

(στ) Ένα δύσκολο ταξίδι

Από την "Φωνή της Άνδρου" του Δ. Καραουλάνη

Οι συνθήκες ταξιδιού με τα καΐκια ήταν δύσκολες. Τα δεινά τα οποία υφίσταντο οι επιβάτες είναι πολύ δύσκολο να περιγραφούν.  Φανταστείτε το θαλάσσιο πέρασμα του Κάβου-Ντόρου χειμώνα καιρό με καΐκι. Αλλά και πάλι δυσκολίες καραδοκούσαν και στην στεριά. Για να καταλάβουμε το κλίμα ας διαβάσουμε στα Σατυρικά Επίκαιρα της Εφημερίδας «Η Φωνή της Άνδρου» το παρακάτω χιουμοριστικό ποίημα:

Συγκοινωνία

«Απ’ τη Ραφίνα στο Μπατσί με το καΐκι

Κουτσά στραβά, σε πέντε ώρες, θ’ αφιχθείς.

Μ’ απ’ το Μπατσί προς τα εδώ; Θεέ μου

                                    φρίκη

Θα πρέπει πρώτα σ’ έναν άγιο να ταχθείς ...

Γιατί δεν ξέρεις το .... ωτό πού θα χαλάσει

σε ποιο χιλιόμετρο θα γίνεις .... Οδυσσεύς.

Και το ταξείδι σου θα λάβει άλλη φάσι

Και συνεχίζεις ... ως πεζός ή ως ιππεύς».

(η) Η έλευση των πρώτων ατμοπλοίων

Η είδηση για την δρομολόγηση του ατμοπλοίου Κάρυστος στη "Φωνή της Άνδρου"

Τα πετρελαιοκίνητα καΐκια «Κότσικας», «Αγία Πελαγία» και «Άγιος Γεώργιος» είναι αυτά που θα παραδώσουν τη σκυτάλη στο ατμόπλοιο «Κάρυστος» του Ιωάννη Τόγια που στα τέλη Ιανουαρίου του 1947 ξεκινά από την Αγγλία για να φτάσει στην Ελλάδα. Το «Καρυστάκι» θα προσφέρει πολλά στην Άνδρο από το 1947 έως τα μέσα της δεκαετίας του ’50. Παρόλα αυτά τα ηρωϊκά καΐκια θα συνεχίσουν για αρκετά ακόμα χρόνια τη μεταφορά εμπορευμάτων σε όλη την Ελλάδα.

Το Κάρυστος σε πίνακα σε ταβέρνα της Καρύστου

Όμως, η μεταφορά των επιβατών θα γίνεται από το 1947 και πέρα με το «Κάρυστος», το «Μοσχάνθη», το «Ναυτίλο», το «Ρένα», το «Πίνδος ΙΙ» (για πολύ μικρό διάστημα). Αυτά μέχρι το 1965, θα δώσουν και αυτά τα πλοία με τη σειρά τους τη σκυτάλη στο «’Ελενα Π» του Παγουλάτου και το «Μεγαλόχαρη» του Βακιρτζή.  Ας τα πάρουμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά...

Το "Κάρυστος" στο λιμάνι της Ραφήνας το 1947, ένα χρόνο πριν έρθει το τσιμεντόπλοιο. Φωτογραφία του Ιούλιου Διρμίκη από το Αρχείο του Στάθη Δημητρακού.

(Σημείωση: Η συνέχεια της εξιστόρησης του Αντώνη Λαζαρή την επόμενη εβδομάδα).